تئوری‌های توطئه و «حقایق جایگزین» در محیط‌هایی با ترس زیاد، اعتماد پایین و اعتماد کم رشد می‌کنند (شهسواری و همکاران،2020). عموماً تئوری‌های توطئه زمانی رواج پیدا می‌کنند که نسبت به گزارش‌های رسمی شک و شبهه وجود داشته باشد. در تفکر توطئه معمولاً یک شبهه غلبه دارد یا شواهد بیش‌ازحد تفسیر می‌شوند و گاهی اوقات اطلاعات متناقضی را در بردارند. در تئوری‌های توطئه، همه‌گیری کووید 19 به نیات پلیدی گره زده شد و شرورهای متهم شامل چین، روسیه، بیل گیتس، دموکرات‌ها و صنعت داروسازی عنوان شده‌اند. برخی از خبرهای جعلی و اطلاعات نادرست در زمینۀ همه‌گیری، بیشتر مورد توجه قرار گرفتند. عموماً هرچه این ایدۀ مشکوک، کلی‌تر باشد، برای افراد آسان‌تر است که جزئیات خاص را با استفاده از سیستم اعتقادی موجود خود و سایر زمینه‌های مرتبط پر کنند؛ برای مثال این تئوری که «تعداد مرگ‌ومیرهای مرتبط با ویروس کرونا اغراق‌آمیز شده است.» بیشتر مورد توجه واقع شده است تا این تئوری که می‌گوید: «بیل گیتس در پس همه‌گیری ویروس کروناست» (آداک اندرز و همکاران، 2020).
توسعۀ تئوری‌های توطئه، به تضعیف حمایت عمومی از سیاست‌های دولت منجر می‌شود و در مرحلۀ بعد انجام فعالیت‌های داوطلبانه را کاهش می‌دهد که ممکن است به تضعیف رفتارهای پیشگیرانۀ مرتبط با سلامت نیز منجر بشود. پیامد گسترش تئوری‌های توطئه در همه‌گیری کرونا، عدم تمایل به دریافت واکسن و روی‌آوردن به درمان‌های بدون پشتوانه یا سیستم‌های اعتقادی شبه‌علمی بوده است. از جهت دیگر، تئوری توطئه به‌عنوان دست‌آویزی که به انگ‌زنی دولت‌ها به مخالفان سیاست‌های بهداشت عمومی جاری منجر شده است سبب به حاشیه‌راندن مخالفان می‌شود و به تک‌صدایی و درنهایت قطبی‌شدن جامعه می‌انجامد.
در ادامه نمونه‌هایی از اخبار جعلی که در زمان همه‌گیری کووید 19 براساس تئوری‌های توطئه شکل گرفتند، ارائه می‌شوند:
- نسل پنجم دکل‌های همراه، ویروس را انتشار می‌دهند:
عموماً این تئوری‌های توطئه درمورد خاستگاه ویروس عنوان شده‌اند و نظام رفتاری مواجهه با آن را تحت تأثیر قرار می‌دهند. در این مثال دکل‌های نسل پنجم را دلیلی بر انتشار ویروس عنوان کرده‌اند. ویروس نمی‌تواند با امواج الکترومغناطیسی منتشر شود.
ازآنجاکه به کارگیری شبکه‌های نسل پنج در انگلیس با شیوع ویروس کرونا هم‌زمان بوده است این دو جریان غیرمرتبط را به هم مرتبط ساخته‌اند و دلیل انتشار ویروس را تشعشعات الکترومغناطیسی که از سوی کاخ کرملین تعبیه شده است، عنوان کرده‌اند؛ درحالی‌که به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان گفت که ویروس از طریق شبکه‌های تلفن همراه حرکت می‌کند. این فرضیه توسط افراد مشهور یا اینفلوئنسرها[1] تشدید شد که به آتش‌زدن دکل‌های تلفن همراه در بریتانیا و جاهای دیگر منجر شده بود.
- بیل گیتس و همه‌گیری کووید 19:
ویدئویی از سخنان بیل گیتس منتشر شد که درمورد شیوع یک بیماری همه‌گیر هشدار داده بود. زمانی که بیل گیتس از کاهش بودجۀ سازمان بهداشت جهانی انتقاد کرد، به سوژه‌ای برای انتقاد و هدف اطلاعات نادرست تبدیل شد. این ویدئوی منتشرشده درواقع استفاده از خبر قدیمی با اطلاعات جدید بوده است (تکنیکی که در فصل سوم به آن پرداختیم). ویدئوی اصلی در سال 2015 در سخنرانی تد درمورد شیوع ابولا بوده است که به‌دلیل آن‌که هر ویروسی امکان جهش و گردش و پراکنده‌شدن دارد، گیتس در حال هشدار برای آن بوده است. در پی انتشار ویدئو این شائبه به وجود آمد که بیل گیتس از ویروس کووید آگاه بوده یا عمداً باعث به وجودآمدن آن شده است.
مورد دیگر این گزاره بود: «گیتس می‌خواهد از یک برنامۀ واکسیناسیون برای کاشت ریزتراشه‌های دیجیتالی استفاده کند که به‌نوعی افراد را ردیابی و کنترل می‌کند.» این گزاره موردعلاقۀ فعالان ضدواکسن واقع شد.
به‌دلیل پیشینۀ بیل گیتس در حوزۀ رایانه و واکسیناسیون، این گزاره به‌نظر مخاطبان، محتمل و نزدیک به واقعیت می‌آید.
گزاره دیگری که دربارۀ گیتس شکل گرفت عبارت است از: «گیتس از واکسن‌های کرونا برای عقیم‌کردن افراد استفاده می‌کند.» این فرضیه به بررسی‌های علمی نیاز دارد تا جعلی‌بودن یا نبودن آن به کمک داده‌های علمی اثبات شود. یک پژوهش که در دانشگاه یو‌سی‌ال انجام شد، میان داستان‌های جادوگری که در فولکلور (فرهنگ عامه) مرسوم است و این تئوری توطئه شباهت‌هایی یافت. در قدیم اگر جادوگران با ترکیب گیاهان دارویی باعث سقط جنین می‌شدند، حالا در داستان‌های امروزی بیل گیتس جای جادوگران نشسته است که با واکسنی که در دست دارد باعث ناباروری و عقیم‌سازی مردان می‌شود.
- ویروس از یک آزمایشگاه چینی فرار کرد:
در ابتدا مرکز اصلی همه‌گیری کووید 19، شهر ووهان چین اعلام شد که میزبان یک مؤسسۀ ویروس‌شناسی است که در آن محققان برای مدت طولانی در حال مطالعۀ ویروس‌های کرونای خفاش بوده‌اند.
شی ژنگلی، ویروس‌شناس برجستۀ چینی، پس از شیوع کووید برای بررسی این گزاره که «ویروس از یک آزمایشگاه چینی فرار کرد» به بررسی سوابق آزمایشگاهی و توالی ژنتیکی ویروس کرونای جدید پرداخت. نمونه‌های ویروس نشان داد که با ویروس‌های داخل آزمایشگاه تیم او مطابقت ندارد.
ازآنجاکه منشأ کووید همان شهری بود که این مؤسسۀ پژوهشی در آنجا بر روی کرونا ویروس خفاش‌ها، تحقیق می‌کردند، این نکته برای معتقدان به‌عنوان تئوری توطئه قابل‌قبول بود. می‌توان سابقۀ اولین رسانۀ خبری که این تئوری را مطرح نمود، بررسی کرد. اپک تایمز[2]، اولین رسانه‌ای بود که در یک مستند یک‌ساعته تئوری فرار کرونا ویروس را از محیط آزمایشگاهی در شهر ووهان چین عنوان کرد. رسانه‌ای انگلیسی‌زبان که در ایالات متحده مستقر است که سابقۀ ایجاد این رسانه توسط افرادی بود که پیش‌تر توسط حزب کمونیست چین مورد آزار و اذیت واقع شده بودند. پس از این مستند، ویروس کووید در رسانه‌های آمریکایی و انگلیسی ویروس حزب کمونیست چین نامیده شد.
- کووید به‌عنوان یک سلاح بیولوژیکی ایجاد شده است:
تقریباً یک‌سوم آمریکایی‌ها بر این باورند که ویروس کووید 19 عمداً یا سهواً در آزمایشگاه ساخته شده است.
موضع‌گیری یک سناتور آمریکایی در جناح راست به نام کاتن، در محبوبیت این تئوری بی‌تأثیر نبوده است. او اولین بار در واشنگتن اگزمینر[3] عنوان داشت: مؤسسۀ ویروس‌شناسی ووهان «با برنامه مخفی سلاح‌های زیستی پکن مرتبط است». اکنون با بررسی توالی‌یابی ژنتیکی، منشأ ویروس طبیعی و به‌عنوان یک ویروس مشترک انسان و خفاش اعلام شده است.
- کووید 19 درواقع وجود ندارد:
«ویروس کووید 19 درواقع وجود ندارد، اما توطئه‌ای از سوی نخبگان جهانی برای سلب آزادی‌های ماست». این گزاره در آمریکا در ایده‌های راست‌گرایان افراطی بیان شده و با گزاره‌هایی نظیر «ویروس کرونا، بدتر از آنفلوانزا نیست» تقویت شده است. این اطلاعات نادرست، به اعتراضات ضدقرنطینه در چند ایالت منجر شد و افراد معتقد به این گزاره‌ها، از رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی و ماسک امتناع ورزیدند که این مسئله موجب شیوع بیشتر بیماری و افزایش نرخ مرگ‌ومیر شد.
- اینفلوئنسر در لغت به معنای تأثیرگذار است. در شبکه‌های اجتماعی به کسانی گفته می‌شود که شناخته‌شده و مشهور هستند که اغلب در زمینۀ تبلیغات از این افراد و قدرت تأثیرگذاری آن‌ها استفاده می‌شود. در میان مردم، برای توصیف این افراد از اصطلاحاتی مانند شاخ مجازی نیز استفاده می‌شود.
[2] The Epoch Times
[3]. وبگاه و مجلۀ هفتگی سیاسی روزنامۀ مستقر در واشنگتن دی. سی