مقابله با اخبار جعلی

مجموعه­ای از راهکارها برای کاربران عادی

خبر جعلی، به دلیل اخلال در گردش اطلاعات صحیح در جوامع  تهدیدی جدی در مسیر انواع گزینشگری­های عمومی از جمله انتخابات آزاد است؛ یکی از مهم­ترین راه­های مقابله با این تهدید، توجه به امکانات سواد رسانه­ای برای تجهیز کاربران است؛ توفیق خبرجعلی در هر جامعه، بستگی تام به شیوه، نوع و میزان بازنشر و مصرف آن توسط شهروندانِ کاربر رسانه­های جدید دارد؛ لذا هر چه کاربران به راهکارهایی برای مواجهه با این مطالب اشراف داشته باشند امکان قطع زنجیره انتشار خبرهای جعلی ممکن­تر به نظر می­رسد. در این بخش مجموعه­ای از راهکارها را برای مواجهه با اخبار و مطالب مشکوک منتشر شده در رسانه­های اجتماعی ارائه می­دهیم.

تکیه بر سیستم 2 تفکر؛ راهی برای مقابله با اخبار جعلی

یکی از مهم­ترین راه­های مقابله با گسترش محتواهای مشکوک در فضای مجازی و تشخیص و قطع زنجیره انتشار اخبار جعلی، تکیه بر سیستم 2 تفکر یا تصمیم­گیری است. «سیستم اول»^[1] و «سیستم دوم»^[2] دو حالت مختلف تصمیم­گیری هستند. سیستم اول یک روش خودکار، سریع و غالباً ناخودآگاه از تفکر است؛ این سیستم، نیازمند انرژی یا توجه کمی است اما مستعد بروز تعصب و خطاهای سیستماتیک است. در مقابل، سیستم دوم روشی ساده و کنترل‌شده برای تفکر است. این سیستم به انرژی نیاز دارد و نمی‌تواند بدون توجه کار کند اما زمانی که فعال است، توانایی فیلتر کردن تصمیم­های سیستم اول را دارد.» (آزادی، 1398: 71).

«یک خبر جعلی زمانی می­تواند جریان ساز و تأثیرگذار باشد که موردپذیرش مخاطب قرار گیرد و این پذیرش تا حد زیادی مدیون نوع تفکر و تصمیم­گیری مخاطب است. به تعبیری اگر کاربر در مواجهه با یک خبر جعلی از سیستم اول بهره گیرد، توفیق چندانی در تشخیص خبر جعلی نخواهد داشت و به راحتی خبر جعلی را باور و مصرف می­کند، در این حالت می­توان کاربر را زودباور دانست. اما اگر کاربر در مواجهه با خبر جعلی وارد فرآیند تجزیه و تحلیل و ارزیابی شود یعنی همان چیزی که هدف سواد رسانه­ای است، دیگر شاهد باور و مصرف خبر جعلی توسط کاربر نخواهیم بود، در این حالت کاربر تبدیل به کاربری مقاوم یا حتی روشنگر خواهد شد» (آزادی، 1398: 71).

««دانیل کانمن»^[3]در کتابی با عنوان «تفکر، سريع و کند»^[4] که با کمک همکارش «پاتریک اگان»^[5] نوشته است، ارتباط خبر جعلی با تصمیم­گیری­های مخاطبان را بررسی کرده است. بر اساس تحقیقات کانمن، واکنش به خبر جعلی از سیستم اول تفکر تأثیر می­گیرد. درحالی‌که تصمیم‌گیری‌های بزرگ و مطالب مهم در سیستم دوم شکل می­گیرد. سیستم اول در زمان نتیجه‌گیری و اتخاذ تصمیم بسیار سریع عمل می­کند و ابزارهای اصلی آن تجارب شخصی، اعتقادات فردی و خاطراتی است که به‌صورت ندای درون یا احساسات قلبی ظاهر می­شوند. سیستم دوم، بسیار کند عمل می­کند و فرآیند تجزیه‌وتحلیل و تصمیم­گیری آن مبتنی بر داد­ه­ها و اطلاعاتی است که از طریق حواس پنج‌گانه به همراه ابزار عقل و منطق ادراک می­شود. البته در دنیای واقعی، این دو سیستم هیچ‌گاه منفک و مستقل از هم کار نمی­کنند و هر زمان، ممکن است در تصمیم­گیری­ها یکی از این سیستم­ها به کمک دیگری بیاید. بدیهی است هر چه سیستم دوم فکری، غنی­تر و قوی­تر باشد، کمتر تحت تأثیر سیستم اول که بر مبنای سوگیری، تجارب قبلی و تابع دیگران است، قرار می­گیرد» (آزادی، 1398: 72).

کانمن بر این اعتقاد است که بسیاری از انسان­ها بیش‌ازاندازه به تجارب شخصی، احساسات درونی و دنیایی که بر این مبنا برای خودساخته‌اند، بها می­دهند. همین امر باعث می­شود که اکثر تصمیماتشان به‌جای تکیه‌بر تحقیق و تحلیل­های مستقل و منطقی بر مبنای ندای درونی، احساسات قلبی و پیش‌فرض‌های مبتنی بر آنها صورت ­گیرد (Kahneman, 2011).

به طور خلاصه کاربران زودباور در مواجهه با خبر جعلی از سیستم اول و کاربران مقاوم و روشنگر از سیستم دوم تفکر بهره می­جویند. هر چقدر تلاش شود کاربران رسانه­­های اجتماعی را از طرق مختلفی چون ارتقای سواد رسانه­ای ترغیب کرد تا در مواجهه با مطالب منتشر شده در فضای مجازی از سیستم دوم تفکر بهره بگیرند، شانس به هدف نشستن خبر جعلی در جامعه پایین­تر خواهد آمد.

به طور خلاصه این دو سیستم دارای ویژگی­های زیر هستند:

الف. سیستم 1 تفکر:

سیستم اول یک روش خودکار، سریع و غالباً ناخودآگاه از تفکر است.

• مستقل، نیازمند انرژی یا توجه کم
• مستعد بروز تعصب و خطاهای سیستماتیک
• در زمان نتیجه‌گیری و اتخاذ تصمیم بسیار سریع عمل می کند
• ابزارهای اصلی آن تجارب شخصی، اعتقادات فردی و خاطراتی است که به‌صورت ندای درون یا احساسات قلبی ظاهر می شوند
• بسیار کند عمل می کند و فرآیند تجزیه‌وتحلیل و تصمیم گیری آن مبتنی بر داده ها و اطلاعاتی است که از طریق حواس پنج‌گانه به همراه ابزار عقل و منطق ادراک می شود
• مورد استفاده کاربران زودباور در مواجهه با خبر جعلی است

ب. سیستم 2 تفکر:

سیستم دوم روشی ساده و کنترل‌شده برای تفکر است.

• نیازمند انرژی است و نمی تواند بدون توجه کار کند
• توانایی فیلتر کردن غرایز سیستم اول را دارد
• تصمیم‌گیری‌های بزرگ و مطالب مهم در سیستم دوم شکل می گیرد
• مورد استفاده کاربران روشنگر در مواجهه با خبر جعلی است

8 راه تشخیص و مقابله با اخبار جعلی (راهکارهای ایفلا )

«فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری»[6] دستورالعملی را در مورد خبر جعلی منتشر کرد. این دستورالعمل شامل هشت راهکار مقابله است که عبارت‌اند از:

1. بررسی منبع اصلی (علاوه بر خبر، به بررسی وب‌سایت اصلی، مأموریت، و اطلاعات تماس آن بپردازید).
2. خواندن خبر و فراتر از آن (گاه هدف از عناوین تکان‌دهنده، افزایش تعداد کلیک‌های شماست. کل خبر درباره چیست؟).
3. بررسی نام نویسنده (جستجوی سریعی بر نام نویسنده انجام دهید. آیا فرد قابل‌اطمینانی است؟ آیا واقعی است؟).
4. خبر، منبع تأییدکننده هم دارد؟ (بر روی آن پیوندها کلیک کنید. آیا اطلاعات ارائه‌شده واقعاً خبر را تأیید می‌کنند؟).
5. بازبینی تاریخ خبر (ارسال دوباره اخبار قدیمی به این معنا نیست که به رخدادهای جاری مربوطند).
6. آیا خبر، شوخی نیست؟ (اگر خیلی عجیب است، شاید طنز بوده. برای اطمینان، سایت و نویسنده را بررسی کنید).
7. توجه به سوگیری‌های خود (توجه داشته باشید که باورهای خود شما ممکن است بر قضاوتتان اثر بگذارد).
8. پرسش از کارشناسان (از یک فرد مطلع بپرسید، یا به یک سایت واقع‌نما مراجعه کنید).

شاخص­های فالیز برای ارزیابی صحت اطلاعات

«فالیز»[7] در هنگام ارزیابی صحت اطلاعات دریافت شده، چهار شاخص را تعیین می­کند: «اعتبار[8]منبع»، «تأییدیه مستقل»[9]، «قابلیت اطمینان و پشتیبانی»[10]، و «عرضه»[11] (Fallis 2003).

• اعتبار منبع

(مشخصات تصدیق­کننده؛ چه کسانی تصدیق کرده­اند؟)

• تأییدیه مستقل

(افراد دیگری که تصدیق مشابهی دارند؛ چقدر تصدیق شده است؟)

• قابلیت اطمینان و پشتیبانی

(ماهیت اطلاعات و منطق ارائه­شده در حمایت از آن؛ چه چیزی را تصدیق می­کنند؟)

• عرضه

(خصوصیات رسانه­ای که از طریق آن تصدیق ارائه می­شود؛ چگونه تصدیق می­کنند؟)

«فالیز» همچنین یادآور می­شود که این مسئله مهم در زمینه اینترنت با توجه به سهولت دسترسی به اطلاعات از سایر منابع محتمل­تر است (Fallis 2003). به‌طورکلی اگر یک گیرنده قادر به ارزیابی اعتبار منبع نباشد، ممکن است به دنبال دیگرانی باشد که تصدیق مشابهی را ارائه می­دهند تا ارزیابی کاملی از اعتبار این اطلاعات را به دست آورد (Torres & et al. 2018). پس معرفت‌شناسی تصدیق یک عملیات ذهنی است که هر کاربر دریافت‌کننده تصدیق از سایرین، می­تواند با طی آن نسبت به صحت و راستی تصدیق دریافتی مبادرت ورزد.

^[1] System 1

^[2] System 2

^[3] Daniel Kahneman

^[4] Thinking, Fast and Slow

^[5] Patrick Egan

[6] The International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA)

[7] Fallis

[8] Authority

[9] Independent Corroboration

[10] Plausibility and Support

[11] Presentation