خبر جعلی پدیده‌ای جدید و متفاوت از شایعه یا پروپاگاندا است که در فضای رسانه‌های اجتماعی و دوران “پساحقیقت” شکل گرفته است. این پدیده حاصل جامعه شبکه‌ای و ابزارهای ارتباطی نوین است که از طریق رسانه‌های دیجیتال و آنلاین گسترش یافته‌اند. برخلاف شایعات که در جوامع شفاهی و از طریق گفت‌وگوهای رو در رو منتشر می‌شدند، خبر جعلی با ساختاری سازمان‌یافته و هدفمند برای گمراهی مردم و تحریف واقعیت‌ها تولید می‌شود.
تفاوت اصلی خبر جعلی با مفاهیم مشابه در این است که در سال‌های اخیر، واژه خبر جعلی برای توضیح این پدیده‌ای نوظهور استفاده شده است، به طوری که در سال 2016 به عنوان واژه سال در لغت‌نامه‌های معتبر مانند “کالینز” شناخته شد.
حال سؤال این است که معنای دقیق مفهوم و پدیده «خبر جعلی» چیست؟ خبر جعلی به‌عنوان پدیده‌ای جدید در عصر رسانه‌های اجتماعی و پساحقیقت، هنوز تعریف روشنی ندارد. برخی تعاریف از جمله تعریف دانشگاه استنفورد، خبر جعلی را مقالات خبری عمدی و نادرست می‌داند که قادر به گمراه کردن خوانندگان هستند. ژانگ و قربانی به انواع روایت‌های دروغینی اشاره می‌کنند که عمدتاً آنلاین منتشر می‌شوند و اهداف سیاسی و مالی را تأمین می‌کنند.
مک گونگال نیز خبر جعلی را اطلاعاتی با هدف فریب دادن تعریف می‌کند که سعی دارد باورهای غلط را به مخاطبان القا کند. ساعی و همکاران خبر جعلی را اطلاعات مخرب و سازمان‌یافته‌ای می‌دانند که در پوشش خبر واقعی منتشر می‌شود.
برخی تعاریف به ابعاد زمینه‌ای و ساختاری خبر جعلی اشاره دارند، مانند تعریف ساعی و همکاران که آن را اطلاعات مخرب و سازمان‌یافته‌ای می‌دانند که در پوشش خبر واقعی منتشر می‌شود و هدفش ایجاد جنگ روانی و فریب افکار عمومی است.
در عصر رسانه‌های اجتماعی، خبر واقعی و خبر جعلی به راحتی در کنار هم منتشر می‌شوند، که تفکیک آنها را دشوار می‌کند و ممکن است مشروعیت روزنامهنگاری رسمی را تضعیف کند. در نهایت، خبر جعلی زیر پوشش مشروعیت پنهان می‌شود و به‌عنوان خبر واقعی به مخاطبان ارائه می‌شود.
تفاوت و تشابه خبر جعلی با خبر
الف) موارد تشابه:
- دارا بودن قالب خبری (داشتن تیتر، لید و بدنه خبر)
- دارا بودن عناصر خبری (در پاسخ به 6 عنصر خبری: کِی؟ کجا؟ کَی؟ چه؟ چرا؟ چگونه؟)
- دارا بودن ارزش‌های خبری (ارزشهایی چون شهرت، دربرگیری، مجاورت، برخورد، فراوانی و شگفتی)
- دارا بودن کارکردهای خبر (همانند؛ کارکردهایی چون آگاهسازی، اطلاعرسانی و جریانسازی)
- سازمانی بودن (دارا بودن اتاق فکر و تجهیزات و نیروی انسانی)
- حرفه ای بودن تولیدکنندگان (دارا بودن مهارتهای روزنامهنگاری تولیدکنندگان)
- قابلیت ارائه در قالب های متنوع رسانهای (در قالبهای چند رسانهای چون متن، عکس نوشت، ویدئوی خبری و…)
- قابلیت جریان سازی خبری در جامعه (امکان درگیر کردن افکار عمومی با خبرجعلی منتشر شده)
ب) موارد تمایز:
- عمدتاً مولود گسترش اینترنت، استفاده از تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی
- عمدتاً مولود رسانه‌های غیررسمی
- مغرضانه و عامدانه بودن
- شبیه‌سازی گزارش عینی و دقیق
- دارا بودن اهداف تخریبی به جای اهداف سازنده
اهداف و پیامدهای انتشار اخبار جعلی
تولیدکنندگان خبر جعلی، این خبرها را برای ترویج اهداف خاص خود یا حمایت از افرادی که به آنها علاقه دارند ترویج می‌کنند. غالباً هم این موضوع با بی‌اعتبار کردن دیگران همراه است، یکی دیگر از اهداف به‌کارگیری خبرهای جعلی بی‌اعتبار ساختن گزارش‌های سازمان‌های رسمی است (Tandoc et al. & 2018: 138). خبر جعلی علاوه بر تهدید امنیت کشورها و روان عمومی جامعه قادر به مخاطره انداختن موضوعیت و کارآمدی نظام‌های انتخاباتی، سیاه نمایی از وضعیت کشور، القای ناکارآمدی نظام‌های سیاسی و تهییج اعضاء جامعه به خشونت‌های خیابانی است. از دیگر کارکردهای خبر جعلی، تخریب شخصیت‌ها و چهره‌های برجسته باهدف ایجاد شکاف بین مردم و مسئولان و تولید بی‌اعتمادی به مدیران و چهره‌های موثق نظام‌های سیاسی است، این پروژه را می‌توان در راستای «ترور شخصیت» دانست (آزادی، 1398: 72).
هدف و انگیزه تولید خبر جعلی صرفاً مقاصد سیاسی نیست. در بعضی موارد می‌توان آن را به دلایل مالی توسعه داد، یعنی برای جذب کلیک‌هایی که به‌نوبه خود برای تبلیغ‌کنندگان درآمدزا هستند (Tandoc & et al., 2018) . به‌عنوان‌مثال در انتخابات 2016 آمریکا، برخی از جوانان مقدونی با استفاده از ویژگی «گوگل ادسنس»، برای درآمدزایی از تولید خبر جعلی استفاده کردند. بدین‌صورت که با کلیک کاربران بر خبر جعلی، اعتباری به‌حساب بانکی نویسنده منتقل می‌شد (Subramanian, 2017: 94). لذا در بعضی موارد، افرادی که خبر جعلی را تولید می‌کنند، صرفاً انگیزه‌های سیاسی ندارند و ابعاد مالی این مسئله برایشان مهم است. در سال‌های اخیر برخی از کانال‌های تلگرامی در ایران نیز با تولید خبرهای جعلی در خصوص نرخ ارز تلاش داشتند تا اقدام به نرخ‌گذاری نموده و از این طریق سودهای کلان مالی به جیب بزنند. بنابراین هر چه یک مطلب بتواند بیش‌تر موردتوجه مخاطب قرار بگیرد یا به اصطلاح وایرال شود، درآمد بیشتری نصیب تولیدکننده آن می‌گردد.
به طور کلی خبرهای جعلی در راستای ایجاد جنگ روانی و رسانهای و برای تأمین منافع (مالی، سیاسی و ایدئولوژیک) تولیدکنندگان منتشر می شوند. هدف این خبرها عوام فریبی، بی اعتبار ساختن گزارش‌های سازمان‌های رسمی و ایجاد انحراف در انتخاب صحیح مردم در زمان انتخابات است. تلاش این خبرها از ایجاد اضطراب عمومی تا شورش اجتماعی متغیر است (ساعی، آزادی و البرزی، 1398 الف).