در دهه اخیر، اخبار جعلی در ایران به یکی از چالش‌های جدی برای رسانه‌ها، سیاست‌گذاران و عموم مردم تبدیل شده است. این اخبار، اغلب با اهداف خاصی همچون تأثیرگذاری بر افکار عمومی، ایجاد نا آرامی اجتماعی یا کسب منافع سیاسی و اقتصادی منتشر می‌شوند.گسترش دسترسی به اینترنت، استفاده گسترده از شبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام و تلگرام، و قطبیت سیاسی و اجتماعی در ایران، از عوامل کلیدی در انتشار و پذیرش این اخبار هستند. برای نمونه، در جریان اعتراضات آبان 1398، شایعات زیادی پیرامون تعداد قربانیان و ماهیت اعتراضات منتشر شد که به شدت بر افکار عمومی تأثیر گذاشت (تیموری و همکاران، ۲۰۲۱).
اخبار جعلی اغلب با بهره‌گیری از سوگیری‌های شناختی خاص، مخاطبان را هدف قرار می‌دهند. این سوگیری‌ها نقش مهمی در سرعت پذیرش و انتشار اطلاعات نادرست دارند.
سوگیری‌های شناختی: تعریف، کارکردها، و تأثیرات جدید با یافته‌های علمی
سوگیری‌های شناختی تمایلات ذهنی هستند که گاه منجر به تصمیم‌گیری‌های غیرمنطقی می‌شوند، اما اغلب نقش مهمی در پردازش اطلاعات، تطبیق با محیط، و مدیریت فشارهای روانی دارند. این سوگیری‌ها نتیجه تکامل ذهن انسان هستند که برای کاهش بار شناختی و سرعت‌بخشیدن به تصمیم‌گیری‌ها شکل گرفته‌ان (کانمن، ۲۰۱۱۱؛ تورسکی و کانمن، ۱۹۷۴).
تعریف و دلایل وجود سوگیری‌های شناختی
سوگیری‌های شناختی حاصل مکانیزم‌های شناختی مانند هیوریستیک‌ها (میان‌برهای ذهنی) هستند که در شرایط پیچیده و محدودیت‌های زمانی به کار گرفته می‌شوند. دلایل شکل‌گیری این سوگیری‌ها شامل موارد زیر است:
کاهش بار شناختی: مغز تلاش می‌کند پردازش اطلاعات غیرضروری را کنار بگذارد.
سازگاری تکاملی: در شرایطی که بقا در گرو تصمیم‌های سریع بود، سوگیری‌ها ابزاری کارآمد بودند.
پاسخ به پیچیدگی اطلاعات: سوگیری‌ها کمک می‌کنند تا اطلاعات به شیوه‌ای ساده و معنادار پردازش شوند (گیگرنزر و گایسمایر، ۲۰۱۱).
کارکردهای مثبت سوگیری‌های شناختی
۱. تسریع در تصمیم‌گیری: سوگیری‌هایی مانند دسترس‌پذیری (Availability Bias) به مغز کمک می‌کنند با تکیه بر اطلاعات نزدیک به ذهن، سریع‌تر تصمیم‌گیری کند (تورسکی و کانمن، ۱۹۷۳). یافته جدید: در پژوهشی جدید، مشخص شد که سوگیری‌های دسترس‌پذیری در شرایط استرس‌زا، کارایی افراد را افزایش می‌دهند (انتشارات هیلاریس، ۲۰۲۲).
۲. کاهش بار شناختی و انرژی ذهنی: سوگیری تأیید (Confirmation Bias) با تمرکز بر اطلاعات همسو با باورهای فرد، نیاز به پردازش داده‌های متناقض را کاهش می‌دهد (نیکرسون، ۱۹۹۸). یافته جدید: مطالعات نشان داده‌اند که این سوگیری در مدیران موجب کاهش فرسودگی ذهنی در تصمیم‌گیری‌های پرتکرار می‌شود (کورتلینگ و توئت، ۲۰۲۲).
۳. تقویت هویت فردی و اجتماعی: سوگیری‌هایی نظیر سوگیری درون‌گروهی (In-Group Bias) باعث ترجیح افراد هم‌گروه می‌شوند. این امر به تقویت انسجام اجتماعی و همکاری در گروه‌ها کمک می‌کند (تاجفل، ۱۹۸۲). یافته جدید: پژوهشی در سال 2023 نشان داد که این سوگیری می‌تواند به کاهش تعارضات گروهی و افزایش تحمل فرهنگی کمک کند (ساگیو و شوارتز، ۲۰۲۲).
۴. مقابله با عدم قطعیت: سوگیری خوش‌بینی (Optimism Bias) به افراد کمک می‌کند در شرایط عدم قطعیت به تلاش خود ادامه دهند (شاروت، ۲۰۱۱). یافته جدید: تحقیقات اخیر نشان داده‌اند که خوش‌بینی بیش از حد، حتی در شرایط بحرانی مانند پاندمی، به بهبود سلامت روانی منجر شده است (مرزهای روانشناسی، ۲۰۲۲).
۵. بهبود درمان‌های روان‌شناختی: روش‌های اصلاح سوگیری شناختی مانند اصلاح سوگیری شناختی (cbm) به طور خاص در درمان افسردگی و اضطراب مؤثر بوده‌اند. این روش‌ها با هدف کاهش سوگیری‌های منفی، بهبود وضعیت روانی افراد را به همراه دارند (لی و همکاران، ۲۰۲۲).
۶. ارتقاء پردازش اطلاعات در محیط‌های پیچیده: سوگیری لنگرگیری (Anchoring Bias) به ذهن اجازه می‌دهد در شرایطی که حجم اطلاعات زیاد است، بر نقاط مرجع و کلیدی مشخصی تمرکز کند (تورسکی و کانمن، ۱۹۷۴). یافته جدید: مطالعات جدید نشان داده‌اند که در محیط‌های پرچالش مانند تجارت، این سوگیری باعث افزایش سرعت و دقت تصمیم‌گیری می‌شود (MIT Press، ۲۰۲۳).
۷. تقویت تطبیق تکاملی: سوگیری‌هایی مانند منفی‌نگری (Negativity Bias) به انسان‌ها کمک می‌کنند که به تهدیدهای بالقوه حساس‌تر باشند (باومیستر و همکاران، ۲۰۰۱). یافته جدید: در پژوهشی جدید، نقش این سوگیری در افزایش دقت در محیط‌های خطرناک مورد تأیید قرار گرفت (APA، ۲۰۲۳).
چالش‌ها و محدودیت‌های سوگیری‌های شناختی
اگرچه سوگیری‌های شناختی کارکردهای مفیدی دارند، اما می‌توانند منجر به تصمیمات اشتباه نیز شوند. برای کاهش اثرات منفی، لازم است افراد با این سوگیری‌ها آشنا شوند و تکنیک‌های تصمیم‌گیری منطقی را بیاموزند.