راستی آزمایی چیست؟
راستی آزمایی یا فکت چک فرآیندی است که به بررسی صحت و سقم اطلاعات، اخبار و ادعاها می‌پردازد و هدف آن کاهش انتشار اطلاعات نادرست است. این فرآیند با روش‌های دستی، نیمه‌خودکار و خودکار انجام می‌شود. گسترش اخبار جعلی و رشد اطلاعات دیجیتال، اهمیت راستی آزمایی را افزایش داده است (Graves, 2018).
انواع راستی آزمایی بر اساس روش انجام
- راستی آزمایی دستی (Manual Fact-Checking):
این روش توسط تحلیل‌گران انسانی انجام می‌شود و از منابع معتبر برای صحت‌سنجی اطلاعات استفاده می‌کند.
ویژگی‌ها:
- نیاز به دقت و تحلیل عمیق.
- زمان‌بر بودن به دلیل محدودیت نیروی انسانی.
روش دستی بیشترین دقت را در بررسی اطلاعات حساس سیاسی و اجتماعی دارد.
- راستی آزمایی نیمه‌خودکار (Semi-Automated Fact-Checking):
ترکیبی از نیروی انسانی و ابزارهای هوش مصنوعی یا نرم‌افزارها است.
ویژگی‌ها:
- تسریع فرآیند جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها.
- نیازمند تحلیل انسانی در مراحل نهایی.
روش نیمه‌خودکار در تحلیل ادعاهای متنی با حجم زیاد، مؤثر است.
- راستی آزمایی خودکار(Automated Fact-Checking):
با استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی و یادگیری ماشین، به‌صورت خودکار ادعاها را ارزیابی می‌کند.
ویژگی‌ها :
سرعت بالا و قابلیت بررسی حجم عظیمی از داده‌ها.
چالش در تحلیل اطلاعات پیچیده و مبهم.
ابزارهای خودکار در بررسی ادعاهای ساختاریافته کارآمد هستند.
مزایا و معایب روش‌ها
مزایا و معایب روش دستی:
- دقت و عمق بالا
- زمان بر و محدودیت در بررسی حجم زیاد اطلاعات
مزایا و معایب روش نیمه خودکار:
- ترکیب دقت انسانی و سرعت ابزارهای دیجیتال
- نیازمند نظارت انسانی
مزایا و معایب روش خودکار:
- سرعت و مقیاس‌پذیری بالا
- چالش در تحلیل اطلاعات پیچیده
مراکز معتبر راستی آزمایی و استفاده از روش‌ها
- PolitiFact: بررسی صحت ادعاهای سیاسی.
- FactCheck.org: ابزارهای نیمه‌خودکار برای تحلیل اطلاعات.
تکنیک‌های فکت‌چک و مثال‌های واقعی
| دسته بندی | تکنیک ها | توضیحات | مصادیق اخبار جعلی | مثال های واقعی |
| تحلیل محتوا | تأیید منابع | بررسی اعتبار منبع و نویسنده خبر | اخبار منتشرشده از وب‌سایت‌های نامعتبر یا نویسندگان ناشناس. | خبر جعلی درباره توزیع پول نقد توسط یک مقام دولتی در وب‌سایت‌های نامعتبر. |
| تحلیل محتوا | تحلیل محتوا | شناسایی تناقض‌ها، اغراق یا ابهامات زبانی. | تیترهای اغراق‌آمیز مانند «فوری: کشف داروی قطعی کرونا!» | خبری درباره ‘کشف داروی جدید کرونا’ که منبع علمی نداشت. |
| تحلیل محتوا | بررسی تاریخ ها | تطبیق تاریخ‌ها با رویدادهای واقعی برای شناسایی ناسازگاری. | اخبار قدیمی بازنشرشده با تاریخ‌های جعلی برای تحریک احساسات. | بازنشر خبر قدیمی زلزله کرمانشاه در سال‌های بعد با عنوان جدید. |
| بررسی تصویری و ویدئویی | جست و جوی معکوس تصویر | شناسایی تصاویر دستکاری‌شده یا ارتباط‌نداشته با خبر. | استفاده از عکس قدیمی بلایای طبیعی برای گزارش حادثه‌ای جدید. | تصویری از سیل هند که به اشتباه برای سیل پاکستان در 2022 استفاده شد. |
| بررسی تصویری و ویدئویی | تحلیل ویدیو و صوت | بررسی فایل‌های چندرسانه‌ای از نظر تغییرات یا تقلب با ابزارهایی مانند InVID. | ویدئوهای جعلی از سیاستمداران با استفاده از فناوری دیپ‌فیک. | ویدئوی دیپ‌فیک از باراک اوباما که جملات توهین‌آمیز به زبان می‌آورد. |
| استفاده از ابزار و پایگاه‌ها | آزمایش اعتبار عکس یا ویدیو | تحلیل داده‌های متا و تغییرات دیجیتال در فایل‌ها. | عکس‌های تغییر یافته از محصولات برای تبلیغات گمراه‌کننده. | تصویر فتوشاپ‌شده‌ای از گوشی موبایل که مشخصات نادرستی را تبلیغ می‌کرد. |
| استفاده از ابزار و پایگاه‌ها | استفاده از پایگاه های فکت چک | مراجعه به منابع معتبری مانند FactCheck.org یا Snopes. | گزارش‌های نادرست درباره واکسن‌ها یا بیماری‌ها که به سرعت در فضای مجازی منتشر می‌شوند. | شایعه‌ای در مورد تاثیر منفی واکسن کرونا بر باروری زنان که توسط Snopes رد شد. |
| استفاده از ابزار و پایگاه‌ها | ردیابی url یا لینک | تحلیل لینک‌های مرتبط با خبر برای شناسایی منبع اصلی | اخبار جعلی با لینک‌های مشابه دامنه‌های رسمی (مانند gov.co جعلی به‌جای gov.com). | وب‌سایتی با آدرس مشابه CDC برای انتشار اطلاعات نادرست درباره بیماری‌ها. |
| تجزیه و تحلیل الگوریتمی | تحلیل دامنه و url | شناسایی وب‌سایت‌های جعلی یا کم‌اعتبار از طریق بررسی ساختار دامنه. | وب‌سایت‌های خبری جعلی با نام‌های مشابه رسانه‌های معتبر. | وب‌سایت جعلی BBC-News.co.uk برای انتشار اخبار سیاسی نادرست. |
| تحلیل شواهد و روایی | تحلیل شبکه انتشار خبر | شناسایی مسیر انتشار و میزان اشتراک‌گذاری محتوا با ابزارهایی مانند CrowdTangle. | انتشار انبوه اخبار جعلی در گروه‌های شبکه‌های اجتماعی. | پخش گسترده شایعه مرگ یک هنرپیشه معروف در واتساپ و تلگرام. |
| تحلیل شواهد روایی | بازخوانی شواهد | مقایسه خبر با سایر منابع معتبر. | نقل قول‌های اشتباه از شخصیت‌های برجسته بدون منبع معتبر. | خبری درباره نقل قول غیرواقعی از بیل گیتس در مورد واکسن کرونا. |