در حال حاضر استفاده از اینترنت و دسترسی به گوشی‌های هوشمند رو به گسترش است. آمیختگی اینترنت در زندگی روزمرۀ مردم و رایج‌شدن گوشی‌های هوشمند و نرم‌افزارهایی که کارها را آسان‌تر کرده‌اند و نیاز کمی به اطلاعات سخت‌افزاری دارند، تعداد بیشتری از افراد را در پیوند با اینترنت قرار می‌دهد. امروزه رسانه‌ها در زندگی روزمرۀ بسیاری از افراد در نقاط مختلف جهان کاربردهای فراوانی دارند، اما این کاربردها بیشتر به ساده‌سازی ارتباطات پرداخته‌اند؛ به‌گونه‌ای که در یک نظرسنجی از مردم نیجریه دریافتند که 60 درصد افراد، فیس‌بوک را همان اینترنت تلقی می‌کنند. برای مشارکت آنلاین، همۀ افراد باید حداقل‌هایی از سواد فضای مجازی را کسب کنند. استفاده از اینترنت بدون کسب مهارت‌های سواد مجازی مانند این می‌ماند که حروف الفبا را یاد گرفته باشیم، اما حروف صدادار را نیاموخته باشیم. بدون مصوت‌ها فهم الفبا سخت یا غیرممکن است. علاوه بر این، با افزایش روزافزون سوءاستفادۀ آنلاین و پخش اطلاعات غلط نیاز به این سواد بیش‌ازپیش احساس می‌شود.
سواد به‌طور کلی توانایی خواندن، نوشتن و درک معنای کلماتی است که می‌خوانید. سواد فضای مجازی به زبان ساده شامل قابلیت‌هایی برای استفاده از مزایای اینترنت و رسانه‌های نوین است. سواد مجازی را به‌عنوان دانش، مهارت‌ها و رفتارهای مورداستفاده در طیف وسیعی از دستگاه‌های دیجیتالی مانند گوشی‌های هوشمند، تبلت‌ها، رایانه‌های شخصی و … تعریف می‌کنند (جولین، 2014). در تعریف دیگر سواد فضای مجازی توانایی دسترسی، درک، نقد و ایجاد اطلاعات و محتوای ارتباطی آنلاین است (لیوینگ استون، 2009).
اصطلاحات مشابهی همچون سواد رایانه، سواد فناوری، سواد سایبری، سواد دیجیتال، سواد وب، سواد شبکه‌ای، سواد الکترونیکی و سواد اطلاعاتی، سواد داده‌ای و .. عنوان شده‌اند که مؤلفه‌ها و معیارهای آن‌ها برای سواد فضای مجازی نیز قابل‌استفاده است.
سواد مجازی و محتواهای آنلاین:
- کسی که به سواد مجازی مجهز است باید بتواند درمورد رسانه‌های آنلاین و رسانه‌های اجتماعی، انتقادی فکر کند.
- در پی جست‌وجوی تأیید منابع آنلاین باشد.
- می‌تواند دریابد که سمت‌وسوی انتشار این خبر چیست؟ این خبر به چه کسانی سود می‌رساند و منافع چه کسانی را تهدید می‌کند؟
- می‌تواند به اشتراک‌گذاری مسئولانۀ محتوا در شبکه‌های اجتماعی بپردازد و پاسخگوی محتوای تولیدی خود باشد.
پرسش‌هایی که در برخورد با محتواها و پست‌ها در شبکه‌های اجتماعی باید از خود بپرسید:
- چه کسی این پست را گذاشته است؟ فرد است یا یک شرکت یا یک سازمان؟
- چرا این پست/ مطلب توجه من را به خود جلب کرده است؟ آیا تولیدکنندۀ محتوا از تکنیک‌های خاصی استفاده می‌کند؟ آیا محتوای تولیدشده بر روی احساسات من اثر می‌گذارد یا دارد به ترس‌ها یا تعصبات ناخودآگاه من پاسخ می‌دهد؟
- من چگونه پیام این پست/ مطلب را تفسیر می‌کنم؟ آیا دیگران هم به همین شکل آن را درک خواهند کرد؟ یا افراد مختلف می‌توانند پیام‌های مختلفی را در این محتوا ببینند؟
- چه ارزش‌هایی در زمینۀ پست/مطلب برجسته شده است؟ چه سبک‌هایی از زندگی به تصویر کشیده شده است؟ چه چیزی نشان داده نمی‌شود؟
- در آخر، چرا این پست/ مطلب منتشر شد؟ هدف آن چیست و در خدمت چه کسانی است؟
مهارت های کلیدی تفکر انتقادی در راستی آزمایی اخبار جعلی
- مطالعات جانبی(قرائت جانبی):
صحت اطلاعات را در حین خواندن بررسی کنید. از سایت خارج شوید و ببینید در سایت‌های دیگر هم به آن پرداخته شده است یا خیر!
- مشاهدۀ انتقادی:
از تفکر انتقادی استفاده کنید تا نگاه دقیق‌تری به تصاویر داشته باشید و به این فکر کنید که آن تصاویر کجا گرفته شده‌اند.
- جست‌وجوی تصویر به شیوۀ معکوس:
یک تکنیک تحقیق دیجیتال که برای یافتن منبع اصلی عکس‌ها، استفاده می‌شود، جست‌وجوی تصویر به شیوۀ معکوس است. گوگل ابزارهای خاصی برای این کار دارد و سایت‌های دیگری مانند TinEye و Yandex نیز در این جست‌وجوها به کاربران کمک می‌کنند.
- موقعیت جغرافیایی:
موقعیت مکانی اطلاعات آنلاین را بررسی کنید. می‌توانید از اطلاعات نمایش خیابانی گوگل و سایر سایت‌ها برای تأیید مکان یک تصویر بهره ببرید.