الگوی ارزیابی اخبار (crap) که هر کدام از حروف آن به ترتیب این سوالها را ایجاد میکند که آیا جدید است؟ آیا معتبر است؟ چه کسی خالقش است؟ هدفش چه بوده؟ برگردان این اصطلاح به فارسی کلمه «جهان» است.
ج:جدید است؟
بسیاری از اخباری که در فضای رسانه مجازی منتشر میشود اخبار سالیان قبل است. این اخبار معمولاً عکس‌هایی بی‌کیفیت دارند؛ میتوان عکس را درgoogle image قرار داد یا اگر فیلم است میشود از آن اسکرین گرفت و در گوگل ایمیج آن را جستجو کرد. مثلاً اربعین امسال فیلمی منتشر شد که یک پسر بچه ایرانی بالا سر پدرش گریه میکند تا بدین طریق اینطور القا شود که فضای عراق ملتهب است و داعش حمله می¬کند. با تحقیق متوجه شدیم فیلم برای ۱۰ سال قبل و مربوط به تصادفی در نجف است که متاسفانه ۱۹ نفر ایرانی جان خود را از دست داده‌اند و حال آن را مجدد منتشر کرده‌اند.
ه: هدف تولید کننده چیست؟
اگر با خواندن خبری حسی در ما دمیده شد یعنی تولیدکننده به هدف خود رسیده است.
ا: اعتبار دارد؟
آیا منبع، منبع معتبری است؟ مثلاً اینترنشنال که حضور میدانی در کشور ما ندارد، قطعاً اخبارش اعتبار ندارد.
در حوزه اعتبار به دو مورد باید توجه کنیم اول اینکه آیا خبر ها عناصر خبر را دارند و دوم اینکه شواهد، مدارک و مستنداتشان چقدر است.
مراتب آبشار خبری
در بالاترین سطح آبشار خبر، خبرگزاریها وجود دارند که سعی میکنند جانبداری نکنند، آنها توسط خبرنگار میدانی خبر را تهیه و معتبرترین خبر را دارند. یک درجه پایینتر خبر سایتهایی است که از خبرگزاریها استفاده کرده و در آن تصرف میکنند، گاهی بال و پر میدهند و گاهی از آن کم میکنند. در سایتها نگاه سیاسی به حوزه خبر دارند و جهتگیری های سیاسی در آن وجود دارد، یک لایه پایینتر سایتهای زرد هستند و نهایتاً شبکههای اجتماعی را داریم. درست این است که خبر را از دسته و سطح اول دریافت کنیم.
ن: نویسنده و ناشرش کیست؟
نویسندهاش چه کسی است؟ خبرنگارش کیست؟ ناشرش کیست؟ و کجا پخش میشود؟ آیا تمام تلاش خود را کرده است؟ حضور میدانی داشته است؟ آیا بیطرف بوده است؟
بعضی میگویند بیطرفی غیرممکن است چون هر رسانه با توجه به هزینههای بالایی که دارد نمیتواند طرف شخص یا جبههای را نگیرد. نکتهای که حائز اهمیت است تلاش برای بیطرفی است یعنی در روایتهایش همه موارد را ذکر کند و تمام نقل قولها را بگوید.
اگر سواد مجازی داشته باشیم میتوانیم در فضای مجازی اولین دست را پیدا کنیم تا بفهمیم اولین بار چه کسی خبر را مطرح کرده است.
چند نکته کاربردی
- در فضای مجازی اصلاح (edit) صورت میگیرد، اخبار منتشر میشوند و چند روز بعد تغییرش میدهند. ما از طریق google cache یا از طریق آرشیو جهانی اینترنت میتوانیم اصل خبر را پیدا کنیم.
- حواسمان باشد بعضی اخبار مناسب نیست، اخبار بار عاطفی دارند، بار ارزشی دارند این رسانهها را نباید به صورت راحت در اختیار کودکان و نوجوانان قرارداد. بعضی رسانهها صفات زشت و رکیک به کار میبرند.
- به کریدورهای خبری توجه شود. حتماً باید به سمتی برویم که اگر فرضاً فارس نیوز را دنبال میکنیم از سمت دیگر رادیو فردا را هم بخوانیم تا مطالب را پایش کنیم. باید تنوع خبری داشته باشیم و منابع خبری متفاوتی را دنبال کنیم.
- توجهمان در رسانههای اجتماعی به Digital footprint یعنی ردپای دیجیتال باشد. اگر افراد اخبار را فقط از رسانه اجتماعی میگیرند، پستهایی که به آنها نمایش داده میشود توسط هوش مصنوعی و الگوریتمها براساس افرادی که آنها را دنبال میکنند یا پستهایی که لایک میکنند، انتخاب میشود. پیشنهاد میشود در این مواقع گاهی پستهایی در حوزههای مختلف را لایک کنید تا این الگوریتم را به هم بزنید یا اکانتی داشته باشید که در آن اقشار خاکستری دنبال شده باشند و در آن فعالیتی نباشد تا دریافتی ما از فضای رسانهای با چالش حباب فیلتر مواجه نشود.
- به زمان انتشار اخبار جعلی توجه کنید، هرگاه اتفاق جدیدی میافتد که مقام مسئول هنوز پاسخ نداده شایعه گسترش مییابد. در این مواقع حتماً به منابع خبری دسته اول مراجعه شود.
گاهی تقطیع در اخبار صورت میگیرد، همچنین خبرهای پولی را تحت عنوان واحد بازرگانی در رسانهها مشاهده میکنیم. معمولاً خبرگزاریها تبلیغات خود را با نشانهای از اخبار دیگر جدا میکنند اما در خیلی از سانههای مختلف این تفکیک صورت نمیگیرد.
نکته بعدی توجه به خط خبر است، گاهی خبر مقطعی و گاهی خبر فرایندی داریم. خبر مقطعی زود تمام شده و عمرش کم است اما خبر فرایندی ادامهدار است و ما نیز باید آنها را پیگیری کنیم