این روزها سواد رسانه‌ای یکی از مفاهیمی است که زیاد به کار می‌رود. این که بدانیم سواد رسانه‌ای چیست بسیار میتواند در تعامل ما با رسانه‌ها اثرگذار باشد و شیوه‌ی جدیدی از زندگی را به ما ارائه کند. در این مقاله آموزشی در وبسایت زیست پلاس از شما دعوت میکنیم که با ما همراه باشید.
رسانه چیست؟
قبل از پرداختن به این سوال که سواد رسانه چیست، بهتر است بدانیم رسانه چیست؟ در واقع رسانه هر آن چیزی است که هر روز با آن سر و کار داریم. گوشی موبایل یا لپ‌تاپ یا کامپیوتری که هم اکنون در مقابل شماست و با آن در حال مطالعه این متن هستید یک رسانه است. تلویزین خانه‌ی شما یک رسانه است. اگر در ماشین شخصی خودتان در حال گوش دادن به اخبار با رادیو هستید، شما در حال استفاده از رسانه‌اید. اگر در چند پیام‌رسان و شبکه اجتماعی عضویت دارید و روزانه به آن‌ها سر میزنید و با آن‌ها تعامل دارید، شما در حال استفاده از رسانه‌ها هستید. رسانه هر ابزاری است که برای انتقال پیام به مخاطب از آن استفاده می‌شود. از شما دعوت میکنیم که برای مطالعه بیشتر درباره چیستی رسانه، به مقاله‌ی دیگری که در زیست پلاس در این رابطه نوشته‌ایم مراجعه کنید.
تاریخ شکل‌گیری سواد رسانه‌ای
اما سواد رسانه‌ای چیست؟ واقعا چرا سواد رسانه‌ای تا این اندازه مهم است که یکی از گونه‌های بسیار مهم سواد در عصر حاضر به حساب می‌آید؟ اگر بخواهیم به تاریخ تولد شکل گیری مفهوم سواد رسانه‌ای برگردیم، قطعا به مارشال مک لوهان، اندیشمند و نظریه پرداز کانادایی علوم ارتباطات خواهیم رسید. مک لوهان، در سال 1962میلادی در کتاب کهکشان گوتنبرگ: انسان رسانه‌ای و در سال 1964 میلادی در کتاب درک رسانه‌ها، در هنگام پیش بینی آینده علوم ارتباطات از مفهومی صحبت کرد که بعد از او بسیار رایج شد. مک لوهان درباره تاثیر وسایل ارتباط جمعی در آینده زندگی انسان از عصری به نام دهکده جهانی صحبت کرد که در آن وسایل ارتباط جمعی قادر خواهند بود که تمام جهان را به صورت متصل به یکدیگر و یکپارچه درآورند. در همینجا بود که مک لوهان گفت در چنین دورانی یکی از نیازهای حیاتی بشر آموزش رسانه‌ای خواهد بود و تاکید کرد که رسانه‌ها باید آموخته و فهم شوند تا بتوان به تاثیرات آن‌ها پی برد. این نیاز سنجی مک لوهان، شروعی بود که در آینده مورد توجه بسیار زیادی قرار گرفت. آرام آرام در دهه 1990 زمزمه‌های نیاز به دانش سواد رسانه‌ای شکل گرفت و به عنوان دانشی جدید و شاخه‌ای از دانش ارتباطات فعالیت خودش را شروع کرد. دابلیو جیمز پاتر، که یکی از پیشتازان این دانش و متخصص بررسی تاثیرات رسانه (Media Effects) است در مقاله‌ی “وضعیت سواد رسانه‌ای” عمر نوشته‌های آن را به چند دهه اخیر برمیگرداند.
به هر شکل، با درک اهمیت فوق العاده تاثیرات گوناگون رسانه‌های در جامعه دیجیتالی شده و همچنین استفاده از رسانه در کارکردهای گوناگون توسط جوامع مختلف، سواد رسانه‌ای به عنوان یک دانش مهارت گونه پا به عرصه وجود می‌‌گذارد و آرام آرام جای خود را در میان متون درسی و مهارت‌های مورد نیاز باز می‌کند.
تعریف سواد رسانه‌ای چیست؟
اگر بخواهیم به درستی بگوئیم که سواد رسانه‌ای چیست باید ببینیم که دیگران چگونه آن را تعریف کرده‌اند؟ شاید دانش سواد رسانه‌ای به دلیل جوان بودنش همچنان از یک تعریف کامل و جامع برخوردار نباشد؛ اما به هر شکل متخصصین تعاریف متفاوتی را از آن ارائه داده‌اند که در ادامه به بعضی از آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
جیمز پاتر در تعریف سواد رسانه‌ای می‌گوید:
مجموعه دیدگاه‌هایی است درباره رویارویی با رسانه‌ها و تفسیر مفاهیمی که از پیام‌های رودررویمان دریافت میکنیم و بر اساس دانسته‌های خود می‌سازیم.
سوزان آر. بیچامپ و همکارش استنلی جِی. باران می‌گویند:
سواد رسانه‌ای توانایی خوانش، تفسیر، ارزیابی انتقادی و استفاده ثمربخش از متون رسانه‌ای است.
ویلیام جی. کریست و همکارش دبلیو. جی. پاتر در ویژه نامه «سواد رسانه‌ای» در نشریه ارتباطات تعریف مهمی در پاسخ به سوال سواد رسانه‌ای چیست ارائه کرده‌اند:
سواد رسانه‌ای توانایی دستیابی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و آفرینش پیام در همه انواع متن است.
تعاریف متعدد دیگری هم می‌توانیم از سواد رسانه‌ای پیدا و ارائه کنیم. اما مهم آن است که بتوانیم سواد رسانه‌ای را به زبان بسیار ساده بگوئیم، به نحوی که بعد از خواندن این مقاله، وقتی از شما پرسیده شد که سواد رسانه‌ای چیست؟ بتوانید به سادگی و بدون تکلف به این سوال پاسخ دهید. بنابراین می‌گوئیم:
سواد رسانه‌ای یعنی توانایی تولید، تجزیه و تحلیل انواع پیام‌های رسانه‌ای و همچنین توانایی کنترل در مصرف رسانه‌ها.
به زبان ساده، سواد رسانه‌ای نوعی مهارت است که یادگیری آن توانایی مدیریت مصرف و جلوگیری از فریب رسانه‌ها را خواهیم آموخت و در عین حال قادر خواهیم بود که دست به آفرینش پیام زده و تولید کننده پیام‌های رسانه‌ای شویم.
سواد رسانه‌ای، یک مهارت
یکی از نکات بسیار مهمی که در تعاریف مختلف سواد رسانه‌ای دیده می‌شود، این است که سواد رسانه‌ای در واقع یک مهارت است. سواد رسانه‌ای صرفاً یک دانشِ مسئله محور نیست، بلکه یک دانش مهارت محور است. همانطور که آموختنِ مهارت‌هایی مانند مهارت حل مسئله، مهارت کنترل خشم، مهارت تفکر خلاق، مهارت کنترل هیجان و.. از اهمیت بسیار زیادی برخوردار شده است، با رشد چشم گیر وسایل ارتباطی و ظهور و بروز رسانه‌های جدید، یادگیری و آموختن مهارت سواد رسانه‌ای نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار شده است.
سواد رسانه‌ای به مثابه یک دانش میان رشته‌ای، از علوم مختلفی مانند روان‌شناسی، ارتباطات، مهندسی کامپیوتر، جامعه شناسی و … بهره می‌گیرد، تا مهارت‌هایی را برای مخاطبانِ خود فرمول بندی کند و مخاطبان بتوانند با استفاده از آن مهارت‌ها، رسانه را تجزیه و تحلیل کرده و به درستی از آن استفاده کنند. بنابراین سواد رسانه‌ای یک سواد مهارتی است. مهارت هم صرفا با آموختن دانش پدید نخواهد آمد، بلکه با تمرین و ممارست است که برای فرد مهارت جو حاصل می‌شود.
برای مثال فرض کنید شخصی به دنبال نجار شدن باشد. آن شخص با صرف خواندن کتاب‌هایی درباره چوب شناسی و ابزار و آلات نجاری و همچنین نحوه برش چوب و ساخت یک کمد به نجار تبدیل نخواهد شد؛ بلکه باید به کارگاه نجاری برود، مدتی گرد چوب نجاری نوش جان کند و بعد از آن تمرین قابل توجهی داشته باشد، تا بتوان گفت نجار شده است. سواد رسانه‌ای هم همین است. یادگیری مهارت با نهادینه شدن آن دو مقوله متفاوت هستند.
اهمیت سواد رسانه چیست؟
در حال حاضر، ما در دنیای دیجیتال و حرکت پر شتاب تحولات ارتباطی قرار داریم. هیچ روزی بر ما نمی‌گذرد، مگر آنکه در آن ابداع ابزارهای جدید و کهنگی و مرگ ابزارهای قدیمی را به نظاره می‌نشینیم. سرعت پیشرفت تکنولوژی و اثرگذاری‌های بسیار زیاد آن بر روی زندگی انسان‌ها بر کسی پوشیده نیست. در این میان، رسانه‌ها با کارکردهای مختلفی مانند کارکرد خبری، سرگرمی، فرهنگی، اقتصادی و … توسط ما استفاده می‌شوند و بدون آنکه حتی به آن دقت داشته باشیم، ساعت‌های زیادی از زندگی و عمرمان را صرف استفاده از ابزارهای رسانه، مانند فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی تحت وب میکنیم.
با توجه به آماری که در زمستان 1401 منتشر گردید، تعداد کاربرانی که در کشور از اینترنت استفاده می‌کنند، از مرز ۱۱۶ میلیون و ۵۰۰ هزار کاربر عبور کردند که این تعداد به معنی عمومیت استفاده از اینترنت در نقاط مختلف کشور است. در حال حاضر رسانه‌ها و استفاده از آن‌ها به جزء لاینفکی در زندگی ما تبدیل شده است که دیگر جدایی از آن فرض نسبتاً محالی است. حالا فرض کنید، در حالی که شما در طول روز بیشترین ساعاتِ خود را صرف استفاده از رسانه‌های ارتباط جمعی می‌کنید، مسلح به مهارتی که شما را در مسیر استفاده از این ابزارهای جادویی یاری کند نباشید. در این صورت چه خواهد شد؟ کسی را تصور کنید که بدون مهارت رانندگی پشت فرمان اتوموبیل بنشیند و راهی مسافرت شود. آیا نتیجه‌ی مطلوبی خواهد گرفت؟ قطعا خیر. بنابراین کمترین آسیبی که نداشتنِ مهارت سواد رسانه‌ای به شما وارد می‌کند، اتلاف وقت و فریب ذهن و سبک زندگی است.
ارکان و اصول سواد رسانه چیست؟
یادگیری سواد رسانه‌ای همراه با آموختن چند توانایی است. به طور بسیار کلی می‌توانیم نتیجه‌ی آموخته‌های سواد رسانه‌ای را در چهار توانایی اصلی و البته بسیار مهم خلاصه کنیم:
- توانایی درک مفاهیم رسانه (صید مفهوم): اولین چیزی که افراد با سواد رسانه‌ای را از افراد بدون سواد رسانه‌ای متمایز می‌کند، توانایی درک مفاهیم رسانه‌ای توسط این افراد است. فرد دارای سواد رسانه‌ای چون رسانه را می‌شناسد و همچنین می‌داند که تکنیک‌های سواد رسانه‌ای چیست، قادر است که مفاهیم پنهان و آشکار پیام‌های رسانه‌ای را در لایه‌های مختلف متن و زیر متن آن دریافت کنند. سواد رسانه‌ای مهارتی است که فرد میتواند به وسیله‌ی آن از لایه‌های ظاهری پیام گذشته و به لایه‌های پنهان آن دست بیابد.
- توانایی کنترل مصرف رسانه: اینترنت، شبکه‌های اجتماعی، پیامرسان‌ها، بازی‌های کامپیوتری و تلفن همراه، فیلم‌های سینمایی، سریال‌ها و … همگی مصادیقی از ابزارها یا پیام‌های رسانه‌ای هستند. در طول روز میلیاردها پیام رسانه‌ای توسط رسانه‌های بزرگ و کوچک تولید و عرضه می‌شود. افرادی که می‌دانند مهارت سواد رسانه‌ای چیست، می‌توانند میز رسانه‌ی خود را با آن پیام‌هایی که نیاز دارند پر کنند. آن‌ها در 100ها کانال عضو نیستند، هر لحظه به گوشی موبایل خود نگاه نمی‌کنند، می‌توانند یک روز را به دور از تلفن همراه خود زندگی کنند، در هر مکان و هر زمانی خودشان را وابسته رسانه نمی‌کنند؛ این در حالی هست که اگر این مهارت برای شخصی وجود نداشته باشد، بخش زیادی از عمر و زمان او با پیام‌های بیهوده‌ی رسانه‌ای تلف خواهد شد.
- توانایی تفکر ذهن آگاه و عدم فریب رسانه‌ای: یکی از ابتدائی‌ترین اصولی که در رسانه‌ها وجود دارد، هدایت افکار عمومی است. مالکان رسانه‌ها سعی می‌کنند ذهن مخاطبان خود را به سمت و سوی اهدافِ خود هدایت کنند. یک پیام بازرگانی هدفش فروش کالا یا خدمات است. پس با تکنیک‌های مختلفی سعی می‌کند تا مخاطب را برای خرید آن محصول اقناع کند. همچنین یک رسانه‌ی خبری، سعی می‌کند تا از میان رویدادهای مختلف آن‌هایی را انتخاب و برجسته سازی کند که با مواضع او سازگاری بیشتری داشته باشد. بنابراین، اگر ما در این عصر ندانیم سواد رسانه‌ای چیست و با آن آشنا نشویم، قطعا دچار فریب ذهنی خواهیم شد.
- توانایی آفرینش و تولید پیام: یکی دیگر از توانایی‌های بسیار مهمی که فرد بعد از این که درک می‌کند سواد رسانه‌ای چیست، میتواند به درستی و به صورت حرفه‌ای آن را انجام دهد، تولید پیام‌های رسانه‌ای است. شاید تولید محتوا یکی از مهم‌ترین اهدافی باشد که مدیران رسانه به دنبال آن هستند. محتوا نیز برای مخاطب تولید می‌شود. بنابراین، فرد دارای سواد رسانه‌ای، بعد از کسب توانایی شناخت مخاطب، قادر به تولید محتوای رسانه‌ای متناسب با نیاز سنجی مخاطب خواهد بود.
(نویسنده: محمد سخایی)
منابع یادداشت:
- رسانه شناسی محسنیان راد
- رسانه شناسی نسرین دانایی
- نظریه تعاریف سواد رسانه‌ای: رهیافتی شناختی، جیمز پاتر