در دنیایی که رسانه‌ها از مهم‌ترین ارکان آن به حساب می‌آیند، شناخت رسانه‌ها دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است. پاسخ به این سوال که رسانه چیست؟ می‌تواند اولین گامی باشد که در دانش سواد رسانه‌ای باید آن را طی کنید. از شما دعوت میکنیم که در این پست آموزشی در پایگاه آموزشی زیست پلاس، در پاسخ به این سوال مهم که رسانه چیست با ما همراه باشید.
به این جملات دقت کنید: رسانه‌ی بی طرف وجود ندارد، هر رسانه‌ای مواضع خاص خودش را دارد، دنیای امروز در دستان مالکان رسانه است، رسانه‌ها از بمب اتم هم خطرناک‌ترند، امروز جنگ اصلی در دنیا جنگ رسانه‌ای است و… . قطعا در طول روز از طریق تلویزیون، کلاس‌های درس، تحلیل‌های مختلف و حتی صحبت‌های ساده‌ی عرفی در کوچه و خیابان، راجب رسانه‌ها زیاد می‌شنوید. اما به راستی رسانه چیست؟ برای شناخت رسانه و ارائه یک پاسخ دقیق به سوال رسانه چیست؟ باید یک پله عقب‌تر برویم و به این سوال پاسخ بدهیم که ارتباط چیست؟ چرا که در واقع رسانه رکنی از ارکانِ فرایندی با نام فرایند ارتباط به حساب می‌آید که تا آن را به خوبی نشناسیم، قطعا در شناخت رسانه‌ها نیز دچار اشتباه خواهیم شد.
ارتباط چیست و چه ارکانی دارد؟
تعاریف زیادی برای چیستی ارتباط در منابع آموزشی این دانش و توسط اندیشمندان آن ارائه شده است. اما از آنجا که ما در این پست آموزشی می‌خواهیم به این سوال مهم پاسخ بدهیم که دقیقاً رسانه چیست و هدف ما نیز ارائه آسان و روانِ مسئله، به دور از پیچیدگی‌های اصطلاحی است، بنابراین سعی میکنیم که تعریفی روان و ساده از ارتباط بیان کنیم. به طور کلی می‌توانیم بگوئیم که ارتباط یک فرایند است که در آن یک پیام (محتوا)، به واسطه یک کانال ارتباطی (رسانه)، از طریق یک فرستنده (ارتباط‌گر)، به یک گیرنده (ارتباط‌گیر) ارسال می‌شود و سپس آن گیرنده نیز از خودش یک بازخورد مناسب نسبت به آن پیام نشان می‌دهد. پس در ساده‌ترین حالت ممکن می‌توانیم بگوئیم که در فرایند ارتباط چند رکن اساسی وجود دارد:
- پیام (محتوا)
- فرستنده (ارتباط‌گر)
- کانال ارتباط (رسانه)
- گیرنده (ارتباط‌گیر)
- بازخورد
در دانش ارتباطات معمولاً اندیشمندان این حوزه مطالب خود را در حول محور این چند مقوله مورد بررسی قرار میدهند؛ البته مدل‌های ارتباطی که سعی در تفسیر چیستی ارتباطات دارند، در بررسی چیستی ارتباط به نحو پیچیده‌تری عمل میکنند و بعضی از ارکان دیگر را به آن اضافه میکنند؛ اما در حال حاضر ما قصد پرداختن به این مدل‌ها را نداریم و ارکان بیان شده در ساده‌ترین حالت ممکن ذکر شده‌اند.
واقعا رسانه چیست؟
قطعا با خواندن قسمت قبلی این پست آموزشی حدس زده‌اید که در فرایند ارتباط جایگاه رسانه کجاست؟ بله. درست حدس زدید. در واقع رسانه همان ابزاری است که در فرایند ارتباط به عنوان کانال انتقال پیام از فرستنده به گیرنده استفاده می‌شود. رسانه همان ابزار انتقال پیام است. رسانه همان چیزی است که در فرهنگ معین به عنوان وسیله‌ای برای ابلاغ اخبار یا پیام‌ها تعریف شده است. همان ابزاری است که به واسطه‌ی آن پیام‌های مختلفی، در گونه‌ها و قالب‌های متفاوتی از طرف فرستنده به گیرنده ارسال می‌شود. اما کمی صبر کنید. مسئله همینقدرها هم ساده نیست.
در واقع ما در پاسخ به این سوال که رسانه چیست سعی کردیم تا با ساده‌ترین زبان ممکن به تعریف رسانه بپردازیم. اما در حقیقت تعریف رسانه کار بسیار دشواری است. شاید رسانه، به عنوان واژه‌هایی آسان‌نما در زبان فارسی، یکی از پیچیده‌ترین مفاهیمی باشد که به راحتی نمی‌شود از آن یک تعریف جامع ارائه داد. اما به هر حال اندیشمندان دانش ارتباطات سعی کرده‌اند پاسخ‌های دقیق‌تر و پیچیده‌تری به این سوال بدهند که البته آنقدرها هم موفق نبوده‌اند. در ادامه به نمونه‌هایی از این تعاریف نگاهی می‌اندازیم.
دن‌لافی در کتاب موضوعات کلیدی در نظریه رسانه‌ها، در فصلی که می‌خواهد به سوال کلیدی رسانه چیست پاسخ دهد درباره تعریف رسانه‌ها اینطور می‌گوید: اگر بخواهیم برخی از رسانه‌ها را نام ببریم، می‌توانیم فهرستی از آن‌ها را ذکر کنیم: تلویزیون، فیلم، رادیو، روزنامه، اینترنت و… اما یک فهرست درباره آنچه به طور مشترک همه این رسانه‌ها را تعریف می‌کند چیز چندانی به ما نمی‌گوید.
دان‌لافی در ادامه و پس از بیان حداقل 6 معنای متفاوت در چیستی رسانه، در نهایت اینگونه نتیجه گیری می‌کند که: رسانه‌ها تعریف درستی ندارند. دکتر محسنیان راد در کتاب رسانه شناسی خود، با نقد نارسایی واژه رسانه در به کارگیری در بعضی از گونه‌های آن می‌گوید: احتمالا اصطلاح رسانه تواست ظرف چند دهه گذشته کاملا رایج شود. اما مهم‌ترین اشکال آن بود که ماهیت مهمِ Media در واژه رسانه دیده نمی‌شود. مدیا هم ریشه مدیشن است و مدیشن فراگردی است که سبب می‌شود آنچه رخ می‌دهد به آنچه انتشار می‌یابد تبدیل شود و…
دیوید گیل و بریجت ادمز در کتاب الفبای ارتباطات درباره توضیح رسانه اینطور می‌گویند: رسانه بر روش یا ابزار فنی یا مادی تغییر شکل پیام به علاماتی دلالت می‌کند که مناسب انتقال از یک مجرای معین هستند. در رسانه‌های جمعی از قبیل سینما و تلویزیون می‌توان میان شیوه‌های ارتباطی هر یک از این‌ها تمایز قائل شد.
دنیس مک کوایل، در کتاب درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی درباره توضیح رسانه اینطور می‌گویند: با گذشت زمان، این تعاریف دست خوش دگرگونی می‌شدند، به ویژه آنکه این رسانه‌ها پیچیده‌تر شده و توانایی‌های بیشتری پیدا می‌کردند، ارائه تعریف واحد عام و جهان شمول از آن‌ها بسیار دشوار می‌شد و هر رسانه زیر مجموعه‌هایی پیدا می‌کرد که از نظر شکل کارکرد با هم بسیار متفاوت بودند
اهمیت شناخت رسانه چیست؟
چشمانتان را ببندید و یک روز بدون رسانه را تصور کنید. این روزها آنقدر رسانه‌ها گسترده شده‌اند که تقریبا تصور دنیای بدون رسانه رو به محال شدن می‌رود. امروزه دیگر نمی‌توان نسبت به شناخت رسانه‌ها بی تفاوت بود. دنیای امروز دنیای تنازع رسانه‌هاست. رسانه‌ها اصلی ترین ابزاری هستند که ما اخبار وقایع و رویدادهای خودمان را از آن‌ها دریافت میکنیم. رسانه‌ها ابزاری هستند که با پمپاژ سبک زندگی، سعی میکنند جوامع مختلف را همگن سازی کنند. رسانه‌ها پدیده‌هایی هستند که به تمام معنا تلاش خود را در راستای تحقق اهدافِ پشت پرده مالکانشان انجام میدهند.
برای این که بدانیم اهمیت رسانه‌ها چیست و چرا نباید نسبت به شناخت آن‌ها بی تفاوت باشیم، بهتر است به این نکته دقت کنیم که در بررسی رسانه‌های ارتباط جمعی با حوزه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، نقش رسانه‌ها یکی از مهم‌ترین موضوعاتِ این حوزه است.
برای مثال می‌توان با موضوع اقتصاد رسانه وارد شد و نقش رسانه‌ها را در مسائل اقتصادی مانند رشد تولید ناخالص ملی، صنعت توریسم و… بررسی کرد. یا می‌شود ویژگی‌های فرهنگی و مذهبی یک جامعه را بررسی کرد و تاثیرات رسانه‌ها در کم و کیف آن را مورد بررسی قرار داد. همچنین می‌توان رسانه‌ها را از جهت اجتماعی مورد مطالعه قرار داد و تاثیرات آن‌ها را در مسائلِ اجتماعی مانند رشد جمعیت، کاهش یا افزایش نابرای، عدالت اجتماعی و… مورد بررسی قرار داد.
بنابراین باید توجه داشت که امروزه رسانه‌ها در ابعاد مختلفی از زندگی انسان جای خود را باز کرده‌اند و این که ما بدانیم رسانه چیست و چه کارکردها و کاربردهای مختلف و گوناگونی دارد، قطعا می‌تواند در سبک زندگی و نوع نگاه ما تغییرات شگرفی را ایجاد کند. در اینباره شاید ذکر این جمله از جان آرکیولا و دیوید رونفلد در کتاب مشهور شبکه‌ها و جنگ‌های شبکه‌ای که در سال 2001 توسط اندیشکده رند منتشر شد اهمیت ابزار ارتباط جمعی را مشخص کند.
در جنگ‌های فردا برنده کسی نیست که بزرگ‌ترین بمب‌ها را دارد، کسی است که بهترین روایت را دارد.
دقیقا اهمیت رسانه‌ها همینجاست که می‌توانند جهان را از زاویه‌ی دیدی که مالکان آن‌ها میخواهند به شما نشان دهند. رسانه‌ها قادرند وقایع دروغینی را به نام واقعیت به خورد مخاطبشان بدهند و آنطوری که مالکان آن‌ها میخواهند افکار عمومی را هدایت کنند.
امروزه غول‌های رسانه‌ای خبری، صنعتی و سرگرمی قادرند تا افکار عمومی را به همان سمت و سویی که مالکان آن‌ها میخواهند هدایت کنند. برای مثال شرکت رسانه‌ای والت دیزنی، با مالکیت گروه بسیار زیادی از استودیوهای فیلم‌سازی، یکی از غول‌های رسانه‌ای جهان در عرصه انیمیشن‌سازی است که تمام تلاش خود را به کار می‌بنند، تا سبک زندگی و اندیشه فکری کودکان را به همان شکلی که مطابق با سیاست‌های کلام مالکان بالادستی شرکت است تنظیم نماید. با این حساب، جای هیچ شک و شبهه‌ای وجود ندارد که شناخت رسانه‌ها در این عصر یکی از لازمه‌های جلوگیری ذهن از فریب و تحقق تفکر ذهن آگاه است.
سواد رسانه‌ای چیست؟
تا به حال در این پست آموزشی به این سوال پاسخ دادیم که رسانه چیست و چرا شناخت آن اهمیت دارد؟ اما در ادامه قصد داریم تا به نحو مختصری به این سوال پاسخ دهیم که سواد رسانه‌ای چیست؟ آیا سواد رسانه‌ای یک مهارت است؟ یا یک دانش است؟
شاید هربرت مارشال مک لوهان، نظریه پرداز مشهور کانادایی، اولین کسی باشد که در هنگام پیش بینی دهکده جهانی در 50 سال بعد از آموزش رسانه‌ای سخن گفت و آن را نیاز حیاتی بشر برای دوران تحقق دهکده جهانی دانست. توجه به سواد رسانه‌ای نیز در دهه 1990 و همزمان با شکل گیری دهکده جهانی آغاز شد. دابلیو جیمز پاتر، استاد دانشگاه کالیفرنیا در مقاله‌ای که با عنوان (وضعیت سواد رسانه‌ای) نوشت، پس از آنکه سواد رسانه‌ای را به عنوان دانش جدید و شاخته‌ی جدیدی از دانش ارتباطات معرفی کرد، عمر آن را به چند دهه اخیر برمیگرداند.
جیمزپاتر در کتاب مشهور خود، با عنوان نظریه تعاریف سواد رسانه‌ای: رهیافتی شناختی، پس از اختصاص صفحات تقریباً زیادی به سواد رسانه‌ای، در انتها تعریفی را که خصلت چتروار به آن داده است ارائه می‌کند که به موجب آن سواد رسانه‌ای مجموعه دیدگاه‌هایی است درباره رویارویی با رسانه‌ها و تفسیر مفاهیمی که از پیام‌های رو دررویمان دریافت میکنیم و بر اساس دانسته‌های خود می‌سازیم. برای مطالعه بیشتر درباره چیستی سواد رسانه‌ای، از شما دعوت میکنیم که مقاله آموزشی سواد رسانه‌ای چیست را هم اکنون در وبسایت زیست‌پلاس مطالعه کنید.
امیدواریم که این پست آموزشی در زیست پلاس مورد استفاده شما بوده باشد. از شما دعوت میکنیم که نظرات خود را درباره این مطلب با ما در میان بگذارید.
(نویسنده: #محمدسخایی )
منابع استفاده شد:
- رسانه شناسی محسنیان راد
- رسانه شناسی نسرین دانایی
- موضوعات کلیدی در نظریه رسانه‌ها دن لافی
- نظریه رسانه‌ها، جامعه شناسی ارتباطات، نظام بهرامی کمیل
- نظریه تعاریف سواد رسانه‌ای: رهیافتی شناختی، جیمز پاتر
- الفبای ارتباطات، دیوید گیل
- شبکه‌ها و جنگ‌های شبکه‌ای، جان آرکیولا
- کتاب درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی، دنیس مک کوایل