شبکه ایران اینترنشنال در گفتگویی با نیک آهنگ کوثر به ریشه‌های خارجی و داخلی گرد و خاک های روز های اخیر ایران پرداخت. در این گفت گو دو ادعا مطرح میشود که اولی ریشه خارجی آن ها و اشاره به پروژه بزرگ گاپ ترکیه بوده و دومی نیز خشک شدن هور العظیم به علت تصمیمات اشتباه در حوزه کشاورزی و همچنین سر کرخه میباشد.

هر کدام از این ریشه ها بطور مجزا به شرح ذیل بررسی شده است.

خشکسالی به دنبال سدسازی‌ها ترکیه

بطور خلاصه باید گفت که این ادعا صحیح است . از سال ۱۹۳۶ کشور ترکیه طی پروژه ای عظیم و راهبردی موسوم به گاپ (GAP) تصمیم به احداث ۲۲ سد و مخزن آبی گرفت. دولت ترکیه مدعی است که هدف از این پروژه کاهش محرومیت منطقه‌ای به‌ وسیله افزایش درآمدها و استاندارد زندگی و همچنین افزایش ثبات اجتماعی و رشد اقتصادی و ایجاد شغل به‌ ویژه در مناطق روستایی است.  این پروژه ۹ استان ترکیه را دربر می‌گیرد که شامل آدیامان، باتمان، دیاربکر، غازی‌عینتاپ، کیلیس، سیرت، شانلی‌اورفه، ماردین و شرناق می‌باشد که در حوضه رودخانه‌های فرات و دجله و در میان‌رودان شمالی قرار دارند.

طبق راهبرد سدسازی ترکیه تحت این پروژه می‌بایست ۱۴ سد بر روی رود فرات و هشت سد بر روی رود دجله ساخته شود. پروژه گاپ هرچند سابقه چندین ده ساله دارد اما به طور جد از سال ۱۹۸۰ از سوی دولت ترکیه پیگیری شده است.

سدسازی ترکیه بر شاهراه های آب های بین المللی تبعات گسترده ای را برای کشور های همسایه به وجود آورده است و کشورهای سوریه و عراق تا کنون بیشترین زیان را از این اقدام ترکیه دیده اند.

تاریخچه

در اوایل دهه ۹۰ میلادی، دولت ترکیه با افتتاح سد بزرگ آتاتورک بر روی رودخانه بین المللی فرات که ظرفیت آن معادل بیش از ۶۰۰ سد مخزنی در ایران است، عملا آغاز شکل گیری ریز گرد ها در غرب ایران و تشدید بیابان زایی در سوریه و عراق را سبب شد. دولت ترکیه چندین سد کوچک و بزرگ دیگر را در دو دهه گذشته در قالب پروژه گاب نیز آبگیری کرده است. تصمیماتی که خسارات جدی را به زیست بوم حتی کشور ترکیه نیز وارد کرد و با نابود سازی آثار تاریخی ترکیه اعتراضات زیادی در داخل و حتی بین الملل در پی داشت.

سال گذشته نیز رئیس‌جمهور ترکیه سرانجام به طور رسمی سد «ایلیسو» بر روی رود دجله را افتتاح کرد. سدی که احداث آن از سال ۲۰۰۶ آغاز شد و بعد از سد آتاتورک با ۴۹ میلیاردر متر مکعب گنجایش (معادل تمام سد های ایرانی) که در سال ۱۹۹۲ بر روی رودخانه فرات احداث شد، دومین سد بزرگ ترکیه و از جمله سد های بزرگ جهان به شمار میرود. آبگیری و افتتاح سد ایلیسو؛ با اعتراضات رسمی دولت عراق و ایران همراه بوده است. سد «ایلیسو» بر روی رود دجله در استان «ماردین» در جنوب شرق ترکیه ساخته شده است و قرار بود که در سال ۲۰۱۴ کار ساخت آن به پایان برسد، اما نهایتا در فوریه ۲۰۱۸ این امر اتفاق افتاد اما به دلیل اعتراض‌های محافل رسمی و غیر رسمی عراق، آبگیری آن تا نوامبر ۲۰۱۹ به تعویق افتاد.

ایلیسو همچنین گنجایش ۴۳ میلیارد متر مکعب آب یعنی سه برابر سد کرخه (بزرگترین سد ایران) دارد و پس از سد آتاتُرک دومین سد بزرگ ترکیه محسوب می‌شود و دولت آنکارا امید دارد که بتواند با استفاده از آن ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید کند. این سد در ۶۵ کیلومتری مرز عراق و با طول ۱۸۲۰ متر و به ارتفاع ۱۳۵ متر بزرگترین سدی است که بر روی رود دجله ساخته شده و عرض آن در قله ۱۵ متر و در پایه آن ۶۱۰ متر است و حوضچه پشت سد آن ۳۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد. فاز مطالعاتی ساخت سد ایلیسو نیز برای اولین بار در سال ۱۹۵۴ کلید خورد و دولت وقت ترکیه ۵۳ کیلومتر مربع را برای پیدا کردن محل مناسب آن مورد بررسی کارشناسی قرار دارد. تا سال ۱۹۷۱ تعداد ۱۰ نقطه برای ساخت سد معرفی شدند و در سال ۱۹۷۵ ارزیابی فنی و اقتصادی همه نقاط معرفی شده به پایان رسید و نقطه فعلی به دلایل زمین‌شناسی انتخاب شد. دیگر مطالعات نیز از سوی کارشناسان بین‌المللی در سال‌های ۱۹۸۰ الی ۱۹۸۲ انجام شد اما روند کار همچنان کند پیش می‌رفت تا اینکه برنامه رسمی و جامع ساخت سد در سال ۱۹۹۷ در دستورالعمل دولت وقت ترکیه قرار گرفت و در آگوست ۲۰۰۶ اولین سنگ بنای سد گذاشته شد.

تبعات سد سازی های ترکیه برای کشور های همسایه

مساله سدسازی های روسیه برای سال ها مورد توجه قرار نگرفت تا اینکه در نهایت با پدیدار شدن ریزگرد ها حواس ها را متوجه خود کرد. پدیده‌ای که منشأ اصلی آن خشک شدن تالاب‌ها و نخلستان‌های همسایه غربی یعنی عراق معرفی می‌شود که عامل اصلی آن نیز سیاست سدسازی گسترده ترکیه است. به طوریکه با ساخت و آبگیری سد آتاتُرک به عنوان بزرگترین سد ترکیه و اروپا بر روی رود فرات در سال ۱۹۹۰،  شمال سوریه در وهله اول و سپس نخلستان‌ها و دریاچه‌های مرکزی و جنوبی عراق با بحران کم آبی مواجه شده و با یک طوفان، سوغات شوم ریزگردها وارد استان‌های جنوبی ایران شد.

نابودی بیش از شش و نیم میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانون‌های فرسایش بادی و تولید گرد و خاک، خشکی عراق و گرد و غبار برخاسته از این کشور بر روی ایران آسیب‌های جبران‌ ناپذیری است که دولت ترکیه با سدسازی و بی توجهی به منافع کشورهای حوزه دجله و فرات عامل آن شده است.

از سویی دیگر بسیاری خشکسالی و کم آبی شدید در مناطقی از عراق و سوریه را عامل پیوستن مردم به جریانات تروریستی مانند داعش و القاعده میدانند. بطوریکه یکی از ریشه های اصلی  اعتراضات ضد دولتی در کشور سوریه نیز همین مساله عنوان شده بود. بحران آب موجب افزایش بیکاری، کاهش در آمد و بحران های نا امنی در منطقه شده است. یکی از مهم ترین دلیل وقوع جنگ داخلی در سوریه نیز بهره برداری از سد های مخزنی بزرگ و کوچک بر روی رودخانه فرات و تحمیل کم آبی و بحران آب توسط ترکیه به سوریه است.

محمتل ترین اثر کاهش آب ورودی به عراق، از دست رفتن کشاورزی آسیب پذیر در عراق و افزایش بیابان زایی در این کشور است که اثرات جانبی آن ایران را تحت تاثیر قرار میدهد. علاوه بر کشاورزی، عدم بازسازی خاک در میان رودان و خشک شدن تالاب ها ، غیر قابل کشت شدن زمین های کشاورزی از پیام های سد های ترکیه است. خشک شدن تالاب ها نه تنها ریز گرد ها در ایران تشدید کرده است بلکه به اذعان کارشناسان باید در آینده منتظر غبار های نمکی به ایران از طریق ریز گرد های عراق بود. نمک هایی که ممکن است تعداد استان های تحت تاثیر ایران را به شدت افزایش داده و علاوه بر استان های مرزی و غربی، حتی تهران را نیز تحت تاثیر قرار دهد.

 آیا اقدام دولت ترکیه قانونی است ؟‌

با توجه به اینکه رودخانه های دجله و فرات جزء رودخانه های مشترک بین المللی هستند برای احداث سد بر روی آن ها نیاز به دریافت مجوز های قانونی حقوق بین الملل و جذب رضایت کشور های پایین دست میباشد؛ البته دولت ترکیه از پیوستن به کنوانسیون استفاده غیرکشتیرانی از جریان‌های آبی بین‌المللی خودداری کرده است. این کنوانسیون در می ۱۹۹۷ در نیویورک به تصویب رسید و تنها سند بین‌المللی ناظر بر جریان‌های آب شیرین مشترک جهان است. این کنوانسیون کشورها را موظف کرده است که منابع آبی مشترک را به صورت «عادلانه» و «منصفانه» مصرف و از «ضرر رساندن» به همدیگر خودداری کنند. ترکیه مدعی است که این کنوانسیون در موضوع دجله و فرات به نفع کشورهای پایین دستی این رودها تنظیم شده و طبق منافع آن‌هاست.

با این حال مصطفی فدایی فرد در گفتگویی با خبرگذاری ایلینا میگوید :‌ براساس ماده 5 عهدنامه استفاده غیرکشتیرانی از جریان های ابی بین الملل، کشورهایی را که از جریان‌های آب شیرین روزمینی و زیرزمینی مشترک برخوردارند، به حفاظت، استفاده و تقسیم منصفانه و معقول از آن جریان آبی متعهد می‌کند. ماده 7 هم دولت‌ها را به خودداری از وارد کردن آسیب قابل توجه به کشورهای دیگری که از آن جریان آبی استفاده می‌کنند، ملزم می‌کند.

واکنش دولت ایران چه بوده است ؟‌

سدسازی های ترکیه همواره واکنش کشور های همسایه را به دنبال داشته است که یکی از این کشور ها نیز ایران بوده است. اما با این حال در دولت قبلی؛ پیگیری ها آنطور که باید انجام نشد. اعتراض عراق نیز تنها باعث به تاخیر افتادن آبگیری سد ایلیسو شده بود.

با اینحال اخیرا امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران با اشاره بر اینکه دیپلماسی آب در دستور کار قرار دارد به تشکیل کمیته مشترک بین وزارتخانه‌های خارجه، کشور و نیرو برای پیگیری تخصصی موضوعات مرتبط با رودخانه‌های مرزی و سدسازی در برخی کشورهای همسایه، گفت: در طول فعالیت دولت سیزدهم دیدارهای دو جانبه‌ای با ترکیه، عراق و افغانستان جهت پیگیری حق آبه های مرزی داشتیم. او همچنین اشاره کرد :‌ اواخر سال یک هیات ترکی درمورد مسئله اب به ایران آمد و برسر برخی موضوعاتی به توافق رسیدیم.

خشک شدن هورالعظیم در ایران به علت مسائل داخلی

در خصوص علت خشک شدن هورالعظیم گفته ها بسیار است . در حالی که برخی از کارشناسان تصمیمات اشتباه و مخالفت با آبگیری این تالاب را عامل بروز مشکلات منطقه میدانند؛ مسئولان حوزه نفتی دلیل اصلی آن را خشکسالی معرفی میکنند.

در سال ۹۸ پس از بالا آمدن رودخانه های کرخه، دز و کارون، بخش زیادی از خوزستان درگیر سیلاب شده بود، با هدایت آب به تالاب هورالعظیم، بخشی از مشکلات مردم کاهش یافت. در آن زمان، موضوع مهمی از سوی کارشناسان محیط زیست مطرح شد و آن هم ، نقش داشتن وزارت نفت در ممانعت از آبگیری هورالعظیم به دلیل وجود تاسیسات نفتی در آن منطقه بود؛ موضوعی که بار ها توسط وزارت نفت تکذیب شده است.

هدایت اله خادمی، مدیرعامل اسبق شرکت حفاری و عضو سابق کمییسیون انرژی مجلس در این باره گفته است:‌ وزارت نفت از نظر عملیات حفاری که انجام می‌دهد و مواد شیمیایی که در زمین‌ها رها می‌کند، صدماتی را به محیط زیست می‌زند، اما این که تالاب هورالعظیم صرفا به دلیل فعالیت‌های وزارت نفت خشک شده باشد صحیح نیست.

با این حال به اذعان بسیاری از کارشناسان علاوه بر مساله خشک سالی بی سابقه در سال های اخیر، سوء مدیریت ارگان های دولتی از جمله وزارت نیرو در مساله مدیریت منابع آب و تن دادن به درخواست های غیر کارشناسی زمینه تشدید بحران آب در حوزستان به وجود آورده است. این افراد معتقد هستند که در شرایطی که مخزن سد کرخه در سال ۹۸ به دلیل سیلاب های فروردین ماه آن سال لبریز از آب بود، سو مدیریت و رهاسازی آب بدون توجه به خشکسالی پیش رو از دلایل قابل توجه در بحران آب به حساب می آید.

چرا آب سد کرخه به هورالعظیم نمیرسد ؟

با توجه به فاصله 300 کیلومتری سد کرخه تا تالاب هورالعظیم، مقرر بود این 75 متر مکعب آب در ثانیه با پرداخت حق‌آبه قانونی در مسیر نهایتا با دبی 13 الی 14 متر مکعب به هور العظیم برسد اما برداشت بیشتر از حق آبه در مسیر به ویژه توسط مزارع شلتوک‌کاری سبب شد تا هیچ آبی به تالاب هور العظیم نرسد و شاهد بحران آب در روستاهای اطراف این منطقه باشیم. اما بیش از 87 درصد از آب رها شده رود کرخه در مسیر 300 کیلومتری مورد استفاده قرار می‌گیرد. از همین رو حل کوتاه مدت بحران فعلی آب خوزستان نیز در گرو حل مشکل همین 87 درصد آبی است که از سد کرخه به هور العظیم نمی‌رسد.

مقامات آب و آبفای وزارت نیرو در خصوص این مساله اذعان داشته اند : کشت محصولات کشاورزی با نیاز آبی بالا مثل شلتوک در خوزستان 3.5 میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد. از همین رو توجه به معیشت جایگزین کشاورزان و رعایت الگوی کشت و کاشت محصولات کم آب را یکی از راه حل های این بحران عنوان کرده اند (لینک).

ادعای رسانه های معاند در خصوص ردپای نهاد های وابسته به سپاه و رهبری در مساله هوالعظیم

رسانه های معاند جمهوری اسلامی در این خصوص مدعی آن هستند که شرکت های وابسته به سپاه پاسداران وارد حوزه های تجاری شده و با پروژه های عظیمی چون سد سازی و انتقال آب و احداث صنایع آب و فولاد و حتی نفت و گاز که فعالیت های مخرب محیط زیستی هستند؛ موجب بحران های آبی و استفاده از حق آبه سد کرخه میشوند (لینک)

با اینحال با توجه به تنش‌‌های آبی که در سطح کشور و استان خوزستان در سال جاری داریم، حقآبه مورد نیاز تالاب هورالعظیم تاکنون، به‌طور کامل و مطلوب تأمین نشده که همین موضوع منجر به تنش آبی در تالاب هورالعظیم شده است.

محمدجواد اشرفی، مدیر کل محیط زیست استان خوزستان در گفتگویی با خبرگذاری تسنیم با بیان اینکه بخشی از تنش‌‌هایی که امسال در ارتباط با تالاب هورالعظیم وجود دارد، مربوط به برداشت‌های مجاز و غیرمجاز در مسیر 95 کیلومتری است، تصریح میکند: بخشی از توافق میزان تخصیص حقآبه به تالاب هورالعظیم، برای شرایط خشکسالی به سمت تالاب هورالعظیم فرستاده شده است، اما نکته‌ای که وجود دارد این است که از محل دریاچه سد کرخه، تا مسیری که رودخانه کرخه باید طی کند تا به تالاب هورالعظیم برسد، چیزی حدود 95 کیلومتر مسیر است، در طول این مسیر برداشت‌‌های مجاز و غیرمجازی صورت می‌گیرد که این مسئله موجب می‌شود که حقآبه مورد نیاز تالاب به طور کامل به آن نرسد. (لینک)

نقش ترکیه در خشکی هورالعظیم

هورالعظیم یکی از بزرگترین تالاب های مرزی ایران و عراق است. بسیاری از فعالان محیط زیست عراقی نقش دولت ترکیه و سد سازی‌های گسترده بر روی رودخانه دجله را عامل خشکسالی این تالاب جهانی و همچنین به پا خاستن گرد و خاک در این محل می‌دانند، اقدامی که قطعا در خشک شدن نی‌ها و به آتش کشیدن آن‌ها در بخش عراقی و البته روانه شدن آبزیان به دایک مرزی ایران بی تاثیر نبوده است.

جمع بندی خشکی هورالعظیم به نقل از فارس (لینک)

کرخه طولانی‌ترین رودخانه ایران است که از رشته‌ کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد و در نهایت به هورالعظیم در خوزستان می‌ریزد و از تلاقی رودهایی تشکیل شده که از استان‌های همدان، کرمانشاه، کردستان، ایلام و لرستان می‌گذرند.

بعد از خشکی رودخانه کرخه در پایین دست، مسوولان وزارت نیرو وضعیت موجود را به دلیل خشکسالی عنوان کردند و گفتند برای حل مشکل آب شرب، باید کشت محصولات زراعی به ویژه شلتوک محدود بشود؛ آنها معتقدند کشت تابستانه برای تامین آب مورد نیاز احشام و تالاب هورالعظیم اختلال ایجاد کرده است.

نمایندگان مجلس و کارشناسان علوم آب اما معتقدند افزایش بهره‌وری و صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی اگرچه ضروری است اما خروجی سد کرخه و دبی رودخانه به صورت چشم‌گیری کاهش یافته که دلیل آن نبود آمایش سرزمینی در کشور، سوء‌مدیریت منابع آبی، احداث سدهای کوچک و بزرگ در بالادست و برداشت بی رویه از آن است.

عدم تامین حقآبه رودخانه‌های استان از سوی وزارت نیرو همچنین باعث شده تا طرح ۵۵۰ هزارهکتاری مقام معظم رهبری تکمیل نشود و یکی از مهمترین برنامه‌هایش دولت در خوزستان تا نیمه‌راه متوقف شود، به گفته جهاد کشاورزی خوزستان، در تابستان امسال از ۸۸ هزار هکتار کشت محصولات تابستانه فقط آب مورد نیاز حدود ۲۰ هزار هکتار تامین شد.