انواع سوگیری های رایج موثر در پذیرش اخبار جعلی

سوگیری‌های شناختی به عنوان فرآیندهای روان‌شناختی ناخودآگاه، نقش اساسی در باور و انتشار اخبار جعلی دارند. اخبار جعلی اغلب با استفاده از سازوکارهای شناختی افراد، باورهای اشتباه و تصمیم‌گیری‌های نادرست را تقویت می‌کنند. این گزارش، براساس ده مقاله مروری و فراتحلیلی برجسته که بیشترین ارجاع را در این حوزه دارند به بررسی انواع سوگیری‌های شناختی و تأثیرات آن‌ها بر پردازش اخبار جعلی می‌پردازد.

1. سوگیری تأیید ‌(Confirmation Bias)؛ جستجو و تایید اطلاعات همسو با باورهایمان یکی از پررنگ‌ترین مکانیزم‌های روان‌شناختی است که در باور به اخبار جعلی نقش دارد (پنی‌کوک و راند، ۲۰۱۹). این پژوهشگران در تحقیقات خود نشان دادند که افراد تمایل دارند اطلاعاتی را معتبر بدانند که باورهای قبلی آنها را تقویت می‌کند. این سوگیری در محیط‌های دیجیتال به دلیل الگوریتم‌های تقویتی که محتواهای مرتبط با علایق قبلی را پیشنهاد می‌دهند، شدت بیشتری می‌یابد. لواندوسکی و همکاران (۲۰۱۷) تأکید کردند که این سوگیری به ویژه در فضای سیاسی تأثیرگذار است. افراد با باورهای سیاسی قوی تمایل دارند اخبار جعلی همسو با گرایش‌های خود را بپذیرند و حتی منتشر کنند. این یافته نشان می‌دهد که اخبار جعلی، در کنار اثرات فردی، می‌توانند قطبیت سیاسی را تقویت کنند. برای مثال، در انتخابات ریاست‌جمهوری 1400، اخبار جعلی درباره فساد یا عملکرد برخی کاندیداها، بسته به دیدگاه سیاسی مخاطبان، به‌سرعت مورد پذیرش قرار گرفت (سواد رسانه‌ای ایران، 140۲). این سوگیری نشان می‌دهد که مردم به‌ندرت به صحت اخبار مخالف باورهایشان فکر می‌کنند و بیشتر بر اخبار تأییدکننده تمرکز می‌کنند (نیکرسون، ۱۹۹۸). این امر، به‌ویژه در جریان بحران‌های سیاسی، به تقویت دوقطبی‌سازی اجتماعی منجر شده است.
2. دسترسی‌پذیری احساسات (Affect Heuristic)؛ اخبار جعلی غالباً با تحریک احساسات شدید (مانند خشم، ترس یا هیجان) طراحی می‌شوند. در مورد همه‌گیری کووید-19، شایعاتی نظیر تأثیر منفی واکسن‌ها یا درمان‌های خانگی باعث ایجاد وحشت عمومی شد. این سوگیری باعث می‌شود که اطلاعات احساسی‌تر به‌سرعت گسترش یابد، حتی اگر نادرست باشد(شاروت، ۲۰۱۱).
3.  سوگیری در دسترس بودن ‌(Availability Bias)؛ تکرار و آشنایی: مطالعات متعددی تأثیر تکرار اطلاعات را بر باورپذیری آن‌ها بررسی کرده‌اند. ُفازیو (۲۰۲۰) در مطالعه‌ای برجسته نشان داد که تکرار مداوم اخبار جعلی، حتی بدون شواهد کافی، می‌تواند احساس آشنایی ایجاد کند و باعث شود افراد آن را به عنوان حقیقت بپذیرند. پنی‌کوک و همکاران (2018) تأکید کردند که این سوگیری به ویژه در رسانه‌های اجتماعی بسیار قوی است، زیرا کاربران معمولاً اطلاعات مشابهی را از منابع مختلف مشاهده می‌کنند که احساس صحت را افزایش می‌دهد. به‌عنوان مثال، در ماجرای اعتراضات دی 1396، بسیاری از کاربران اطلاعات غیرواقعی درباره ماهیت اعتراضات را به‌دلیل تکرار مداوم، صحیح پنداشتند  (انتشارات هیلاریس، ۲۰۲۲).
4.  اثر لنگراندازی ‌(Anchoring Effect)؛ تاثیر اطلاعات اولیه: اثر لنگراندازی زمانی رخ می‌دهد که اطلاعات اولیه، حتی اگر نادرست باشد، تأثیر زیادی بر قضاوت‌های بعدی افراد می‌گذارد. تنداک و همکاران (2018) توضیح دادند که تیترهای اخبار جعلی معمولاً به عنوان لنگر عمل کرده و قضاوت افراد را حتی در مواجهه با شواهد مخالف تحت تأثیر قرار می‌دهند. این سوگیری به ویژه در اخبار جعلی با محتوای هیجانی، مانند مسائل سیاسی و بحران‌های اجتماعی، بیشتر مشاهده می‌شود. لواندوسکی و همکاران (2012) نشان دادند که اصلاح این نوع اطلاعات معمولاً تأثیر اندکی دارد، زیرا لنگر اولیه در ذهن مخاطب باقی می‌ماند. در جریان بحران‌های اقتصادی ایران، انتشار آمارهای غلط اولیه در مورد نرخ ارز یا تورم، زمینه‌ساز شایعات اقتصادی گسترده‌ای شد. این سوگیری باعث می‌شود حتی پس از اصلاح اطلاعات، مخاطبان همچنان به داده‌های اولیه اعتماد کنند(تورسکی و کانمان، ۱۹۷۴).
5. اثر قطبیت اجتماعی  (Polarization Bias)؛ قطب‌بندی اجتماعی از ویژگی‌های برجسته اخبار جعلی در ایران است. رسانه‌ها و افراد با اهداف خاص، اخبار نادرستی را برای تقویت تعصبات گروهی منتشر می‌کنند. برای مثال، در مناقشات پیرامون توافق هسته‌ای برجام، شایعاتی با هدف تقویت یا تخریب دیدگاه‌های سیاسی مختلف منتشر شد که باعث تشدید دوقطبی‌سازی در جامعه گردید (ساگیو و شوارتز، ۲۰۲۲).
6.  سوگیری تأثیر هیجانی ‌(Affective Bias)؛ نقش احساسات: هیجانات نقش عمده‌ای در پردازش اخبار جعلی دارند. مارتل و همکاران (2020) در یک مطالعه جامع نشان دادند که اخبار جعلی با محتوای هیجانی قوی، نظیر خشم یا تعجب، بیشتر از اخبار واقعی در رسانه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته می‌شوند. اخبار جعلی با برانگیختن هیجانات شدید، احتمال تحلیل انتقادی را کاهش می‌دهند. این سوگیری به ویژه در زمان‌های بحران یا حوادث غیرمنتظره، مانند همه‌گیری کووید-19، اثرات مخربی بر تصمیم‌گیری جمعی دارد (وثوقی و همکاران، ۲۰۱۸).
7.  اثر ماندگاری اطلاعات نادرست‌(Continued Influence Effect)؛ مطالعات نشان داده‌اند که حتی پس از اصلاح اطلاعات نادرست، افراد ممکن است به باورهای اولیه خود پایبند بمانند. اکر و همکاران (2017) نشان دادند که اخبار جعلی به دلیل تأثیر اولیه قوی، حتی پس از ارائه حقایق صحیح، در ذهن مخاطب باقی می‌مانند. این اثر به دلیل بازسازی حافظه به شکلی که اطلاعات اولیه و نادرست در آن جای می‌گیرند، رخ می‌دهد. لواندوسکی و همکاران (2012) پیشنهاد کردند که اصلاح مؤثر اطلاعات نیازمند استراتژی‌هایی مانند تقویت اطلاعات صحیح و ارائه شواهد مستدل است.
8. سوگیری گروه‌بندی ‌(Group Bias)؛ اثرات اجتماعی: اخبار جعلی اغلب توسط گروه‌های اجتماعی یا سیاسی به عنوان ابزاری برای تقویت هویت گروهی استفاده می‌شوند. لیزر و همکاران (2018) توضیح دادند که افراد تمایل دارند اخبار تأیید شده توسط اعضای گروه اجتماعی یا سیاسی خود را معتبر بدانند. این سوگیری به ویژه در جوامعی که به شدت چندقطبی هستند، به گسترش سریع اخبار جعلی منجر می‌شود. روزنبیک و وندر لیندن (۲۰۱۹) در تحقیقات خود نشان دادند که تقویت هویت گروهی می‌تواند باورپذیری اخبار جعلی را افزایش دهد.
9.  سوگیری اعتماد بیش از حد به حافظه ‌(Overconfidence Bias)؛ اعتماد بیش از حد به حافظه خود یکی از عواملی است که باعث باورپذیری اخبار جعلی می‌شود. فریگری و همکاران (2014) نشان دادند که افراد معمولاً باور دارند اطلاعاتی که در گذشته دریافت کرده‌اند، صحیح بوده و نیازی به صحت‌سنجی ندارد. این سوگیری شناختی به ویژه در محیط‌های دیجیتال که اطلاعات به سرعت منتشر می‌شوند، مشکل‌ساز است. کاربران اغلب بدون بررسی مجدد، به اطلاعاتی که قبلاً دیده‌اند، اعتماد می‌کنند.
10.  سوگیری اعتماد به منبع (Source Credibility Bias)؛ مردم معمولاً به منابعی که معتبر یا آشنا به نظر می‌رسند، بیشتر اعتماد می‌کنند. بسیاری از اخبار جعلی در ایران توسط کانال‌های تلگرامی یا افراد مشهور منتشر می‌شوند. به‌عنوان مثال، شایعاتی درباره قیمت کالاهای اساسی یا سیاست‌های دولت، به‌واسطه انتشار توسط چهره‌های شناخته‌شده، به‌سرعت پذیرفته می‌شود (کورتلینگ و توئت، ۲۰۲۲).
11. اثر الگوریتم‌های تقویتی‌(Algorithmic Bias)؛ فیلتر حباب: الگوریتم‌های رسانه‌های اجتماعی به تقویت سوگیری‌های شناختی کمک می‌کنند.پاریزر (۲۰۱۱) در کتاب خود توضیح داد که “فیلتر حباب” باعث می‌شود کاربران تنها اطلاعات همسو با باورها و علایق خود را مشاهده کنند. این الگوریتم‌ها با ارائه محتوای مشابه به صورت مداوم، تأثیر سوگیری‌های شناختی مانند سوگیری تأییدی و در دسترس بودن را تقویت می‌کنند. گس و همکاران (2019) تأکید کردند که این فرآیند به گسترش سریع اخبار جعلی در پلتفرم‌های اجتماعی منجر می‌شود.
12.  سوگیری خوش‌بینی‌(Optimism Bias)؛ اعتماد به توانایی‌های شناختی: افراد با سوگیری خوش‌بینی معمولاً باور دارند که خودشان کمتر از دیگران در معرض تأثیر اخبار جعلی هستند. پنی‌کوک و راند (۲۰۲۰) نشان دادند که این سوگیری می‌تواند باعث کاهش تلاش برای صحت‌سنجی اطلاعات شود، زیرا افراد احساس می‌کنند توانایی تشخیص اخبار جعلی را دارند.
13.  اثر سلسله‌مراتبی در پردازش اخبار؛ تندوک و همکاران (2018) توضیح دادند که افراد به صورت سلسله‌مراتبی اخبار را پردازش می‌کنند. در این فرآیند، اخبار جعلی به دلیل محتوای هیجانی یا جذابیت بیشتر، در اولویت قرار می‌گیرند. این اثر به گسترش سریع اطلاعات نادرست کمک می‌کند و باعث می‌شود که اخبار واقعی کمتر دیده شوند.

مطالعات موردی در ایران

1. اعتراضات آبان 1398: در جریان اعتراضات آبان 1398، اخبار نادرست درباره تعداد کشته‌شدگان و ماهیت اعتراضات در فضای مجازی گسترش یافت. این اخبار به‌واسطه سوگیری تأییدی و میان‌بری احساسات، باعث تشدید بحران شد (تیموری و همکاران، ۲۰۲۱).
2. همه‌گیری کووید-19: در دوران همه‌گیری، شایعاتی نظیر “تأثیر منفی واکسن‌های غربی” یا “روش‌های درمان خانگی کرونا” باعث ایجاد نگرانی‌های گسترده در جامعه شد. این موارد از طریق سوگیری در دسترس بودن و میان‌بری احساسات گسترش یافتند (مرزهای غلم در روان‌شناسی، ۲۰۲۲).
3. انتخابات ریاست‌جمهوری 1400: در این انتخابات، اخبار جعلی در مورد عملکرد و دیدگاه‌های نامزدها باعث تأثیرگذاری بر آراء عمومی شد. این اخبار اغلب با استفاده از سوگیری لنگرگیری و تأییدی طراحی شده بودند (سواد رسانه‌ای ایران، 1402).